Micro Economics (Marathi Version) – Old Syllabus-munotes

Page 1

1cee@[îetue 1
IeìkeÀ -1
DeLe&Meem$ee®eer lelJes
(PRINCIPLES OF ECONOMICS)
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GefÎ<ìîes
1.1 ÒemleeJevee
1.2 J³eeqkeÌlevee Yes[meeJeCeejs HeefjCeece JeeìHe
1.3 efveCe&³e Òeef¬eÀ³esleerue mebOeer Ke®ee&®es cenÊJe
1.4 efJeJeskeÀer J³eeqk eÌle DeeefCe efmeceevle ueeYe
1.5 ÒeueesYeveeme Òeeflemeeo
1.6 meceejesHe
1.7 mejeJeemeeþer ÒeMve
1.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
DeLe&Meem$eeleerue cetueYetle lelJee®ee DeY³eeme keÀjCes.
J³ekeÌleer HejmHejefJejesOeer lelJeeb®ee meecevee keÀmee keÀjleele n s mecepeeJetve IesCes.
mebOeer Ke®e& efveCe&³eeJej keÀmee HeefjCeece keÀjlees les DeY³eemeCes.
efmeceeble ueeYe lelJee®ee DeY³eeme keÀjCes.
J³eeqkeÌle ÒeueesYeveeme keÀmee Òeeflemeeo osleele ns mecepeeJetve IesCes.
1.1ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
Flej meeceeefpekeÀ Meem$eeÒeceeCes®e DeLe&Meem$e ns meg×e SkeÀ ceev³elee HeeJeuesues meeceeefpekeÀ
Meem$e Deens. meceepee®³ee DeeefLe&keÀ J³eJenejeb®ee efJeMuesceeveJee®³ee iejpee Dece³ee&o Deensle. Hejblet l³ee iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer Demeuesueer Yetceer, vewmeefie&keÀ
meeOevemebHeÊeer, keÀ®®eeceeue, Yeeb[JeueermeeOeves Jeiewjs GlHeeove meeOevemeecegûeer ogefce&U Je ce³ee&efole Deens.
ce³ee&efole meeOevemeecegûeer®ee ÒeMve J³eeqkeÌleHegjlee®e ce³ee&efo le veener lej SketÀCe meceepee®³ee ¢<ìerves lees
cenÊJee®ee ÒeMve Deens. ogefce&U meeOevemeecegûeer®ee cenÊece meceeOeeve efceUefJeC³ee®³ee ¢<ìerves keÀmee JeeHej
keÀje³e®ee Demee ÒeMve efvecee&Ce neslees. ³eeuee®e DeeefLe&keÀ ÒeMve cnCeleele. meeOevemeece gûeer®³ee ogefce&Ulesletvemunotes.in

Page 2

2efJeefJeOe cetueYetle DeeefLe&keÀ ÒeMve efvecee&Ce nesleele. ³ee ÒeMveeb®eer DeLe&J³eJemLesuee mees[JeCetkeÀ keÀje³e®eer
Demeles. Goe. keÀesCel³ee Jemlet®es GlHeeove keÀjeJes? GlHeeove keÀmes keÀjeJes? GlHeeove keÀesCeemeeþer
keÀjeJes? ogefce&U meeOevemebHeÊeer JeeHej HegCe&HeCes kesÀuee peelees vee? meeOevemebHeÊeer®ee DeHeJ³e³e nesle veener
vee? Demes ÒeMve DeLe&J³eJemLesHeg{s Demeleele. DeLe&J³eJemLesuee ns cegueYetle DeeefLe&keÀ ÒeMve
mees[efJeC³eemeeþer Òe³elve keÀjeJes ueeie leele.
meeOevemebHeÊeer ce³ee&efole Demeu³eeves ueeskeÀebvee nJ³ee DemeCeeN³ee Jemlet Je mesJeeb®es GlHeeove
keÀjCes DeMeke̳e Demeles. DeeefCe cnCetve®e ogefce&U meeOevemeecegûeer®es J³eJemLeeHeve keÀmes nesles ³ee®ee DeY³eeme
DeLe&Meem$e keÀjles. mece epe J³eJemLesceO³es meeOevemeecegûeer®es JeeìHe kegÀìtbye DeeefCe mebmLee®³ee meecegefnkeÀ
ke=Àleerletve nesle Demeles. cnCetve ueeskeÀ efveCe&³e keÀmee Iesleele? HejmHejebMeer mebJeeo keÀmee meeOeleele?
ÒeueesYeveeme Òeeflemeeo keÀmee osleele? yeepeej ³eb $eCesle mejkeÀej®eer YetefcekeÀe keÀe³e Demeles? yeepeej³eb$eCes
ceeHe&Àle DeeefLe&keÀ J³eJeneje®es mebIeìve keÀmes nesles. meceûe DeLe&J³eJemLee keÀMeer keÀe³e& keÀjles?
yeepeejJ³eJemLesle efkebÀceleer keÀMee efveefM®ele nesleele? ³ee®ee DeY³eeme DeLe&le% e keÀjerle Demeleele.
DeLe&Meem$e ner ceeveJ³e efJeÐesleerue SkeÀ cenÊJee®eer %eeveMeeKee Deens. DeLe&Meem$eeleerue cetueYetle
lelJes mecepetve Iesleu³eeefMeJee³e mebyebefOele DeLe&Meem$eer³e ³eespevee le³eej keÀjCes Meke̳e nesCeej veener. pej
DeLe&Mee m$eer³e ³eespevee ®egkeÀer®³ee Demeleerue lej ueeskeÀebvee ceesþîee mebkeÀìevee leeW[ ÐeeJes ueeiesue cnCetve
³ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe DeLe&Meem$ee®³ee cetueYetle one lelJeeHewkeÀer ®eej lelJee®ee DeY³eeme keÀjCeej
Deenesle. ner lelJes ueeskeÀ efveCe&³e keÀ mes Iesleele? cnCepes®e DeLe&J³eJemLesleerue J³ekeÌleeriele efveCe&³e
Òeef¬eÀ³esMeer ner lelJes mebyebOeerle Deensle. ner lelJes Heg{erueÒeceeCes Deensle.
lelJe 1 J³ekeÌleervee Yes[meeJeCeejs HeefjCeece JeeìHe / mececetu³eve, J³eeHejyeboer.
lelJe 2 efveCe&³e Òeef¬eÀ³esleerue mebOeer Ke®ee&®es cenÊJe.
lelJe 3 efJeJeskeÀer J³ekeÌleer efmeceeble lelJee®ee efJe®eej keÀjleele.
lelJe 4 ueeskeÀ ÒeueesYeveeme Òeeflemeeo osleele.
1.2 J³eeqkeÌlevee Yes[meeJeCeejs HeefjCeece JeeìHe (TRADE OFFS FACED
BY INDIVIDU ALS)
lelJe 1 J³ekeÌleervee Yes[meeJeCeejs HeefjCeece JeeìHe / mececetu³eve, J³eeHejyeboer / HejmHej
efJejesOeer lelJe
Principle 1 -Trade offs Faced by Individuals.
owvebefove peerJeveele J³eeqkeÌleuee DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee HeefjCeece JeeìHee®³ee mecem³ esuee meeceesjs peeJes
ueeieles. cnCepes®e meeceev³eHeCes DeeHeCeeuee DeeJe[Ceejer Jemlet efceUefJeC³eemeeþer DeeHeu³eekeÀ[erue ogmejer
Jemlet ÐeeJeer ueeieles. ³eeuee®e DeLe&Meem$eele mececetu³eve cnCeleele. SKeeoer iees<ì efceUefJeC³eemeeþer
DeeHeu³eeuee ogmeN³ee SKeeÐee Jemlet®ee l³eeie keÀjeJee ueeielees. ³ee JemletefmLeleeruee DeLe&Meem$eele
J³eeHeejyeboer HejmHej efJejesOeer lelJe Demes cnCeleele.
owvebefove peerJeveele DeeHeCe DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee HeefjCeece JeeìHeeuee meeceesjs peelees. Goe. legc ner
DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeemeeþer legce®ee JesU Ke®e& kesÀuee lej legcneuee ef¬eÀkesÀì ce@®e KesUlee ³esCeejmunotes.in

Page 3

3veener. cnCepes®e SkeÀ iees<ì Meke̳e Peeueer lej ogmejer meeO³e nesle veener. ef¬eÀkesÀì ce@®e KesUu³eeves
legcneuee ceeveefmekeÀ meceeOeeve ef ceUsue. HeCe DeY³eeme ve kesÀu³eeves vegkeÀmeeve nesF&ue keÀejCe DeO³e³eve
keÀjC³eele De[LeUs ³esleerue. Lees[ke̳eele SkeÀele Jee{ Peeueer Demelee ogmeN³eele Ieì neles.
mecepee kegÀìtbyee®es GlHeVe keÀmes Ke®e& keÀje³e®es Demee efveCe&³e kegÀìtbyeÒeceg Keeuee I³ee³e®ee Deens.
mecepee l³eeves owvebefove iejpee DeVe, Jem$e, efveJeeje ³ee Ke®ee&yejesyej keÀej Kejsoer keÀje³e®eer þjJeueer
lej YeefJe<³eemeeþer ye®ele keÀjlee ³esCeej veener DeeefCe cegueeb®³ee G®®e efMe#eCeeJej Hewmee Ke®e& keÀjlee
³esCeej vee ner. cnCepes®e SkeÀe JemletJej peemle Hewmes Ke®e& kesÀues lej ogmeN³ee JemletJej keÀceer Ke®e& keÀjeJes
ueeieleerue. meeOeves ce³ee&efole DeeefCe He³ee&³eer GHe³eesiee®eer Demeleele. l³eecegUs l³ee meeOeveeb®ee JeeHej SkeÀe
He³ee&³eemeeþer kesÀu³eeme ogme N³ee He³ee&³eemeeþer l³ee®ee l³eeie keÀjeJee ueeielees. legcner pej efHekeÌ®ej yeIee³e®ee
þjJeuee lej legcneuee DeY³eeme keÀjlee ³esCeej veener, mebO³eekeÀeUer legcner jespe SkeÀ leeme HesÀjHeÀìkeÀe
ceejC³eeme peelee HeCe SkeÀ efoJeMeer l³ee®eJesUer ìer.Jn er. HeneC³ee®es þjJeues lej HesÀjHeÀìkeÀe ceejlee ³esCeej
veener. cnCepes®e HeefjCeece JeeìHee®eer mecem³ee efvecee&Ce nesles.
DeLe&J³eJemLes®ee efJe®eej keÀjlee JesieJesieUîee HeefjCeece JeeìHeeuee leeW[ ÐeeJes ueeieles. Goe.
mejkeÀejves Hewmee ve@Meve ue Heeke&Àmeeþer Ke®e& keÀjeJee efkeÀ meceepee®³ee peerJeveeJeM³ekeÀ iejpee
YeeieefJeC³eemeeþer Ke®e& keÀjeJee ne efveCe&³e mejkeÀejuee I³eeJee ueeielees. keÀejCe ve@Meveue Heeke&ÀJej peemle
Hewmee Ke®e& kesÀuee lej meceepee®³ee peerJeveeJeM³ekeÀ iejpeebJe j keÀceer Hewmee Ke®e& nesF&ue.
mejkeÀejves ³eg×meeefnl³eeJej peemle Ke®e& kesÀuee lej DeVe Oeev³eeJej keÀceer Ke®e& keÀjeJee
ueeiesue. ³eg×meeefnl³eeJej keÀceer Ke®e& kesÀuee lej osMee®³ee mebj#eCee®ee ÒeMve efvecee&Ce nesF&ue DeeefCe
peerJeveeJeM³ekeÀ JemletJej keÀceer Ke®e& kesÀuee lej ueeskeÀeb®ee jneCeerceevee®ee opee& KeeueeJesue. cnCepes®e
osMee®³ee mebj#eCeemeeþer ³eg×meeefnl³eeJejerue Ke®e& DeeJeM³ekeÀ Deens. lej jneCeerceevee®ee opee&
Gb®eeJeC³eemeeþer DeVeOeev³eeJejerue Ke®e& DeeJeM³ekeÀ Deens . cnCepes®e HeefjCeece JeeìHee®eer mecem³ee efvecee&Ce
nesles.
meceepeJ³eJemLesuee DeeCeKeer SkeÀe HeefjCeece JeeìHe mecem³esuee leeW[ ÐeeJes ueeieles DeeefCe leer
cnCepes keÀe³e&#ecelee DeeefCe mecelee nes³e.
keÀe³e&#ecelee -keÀe³e&#ecelee cnCepes o gefce&U meeOevemebHeÊeer®³ee mene³³eeves cenÊece meceeOeeve ÒeeHle
keÀjCes.
mecelee -mecelee cnCepes GHeueyOe meeOevemebHeÊeer®es meceepeeceO³es meceeve JeeìHe keÀjCes nes³e.
osMee®³ee mejkeÀejuee oeefjêîe jskeÀje³e®³ee Deensle. ³eemeeþer mejkeÀej ÞeercebleeJej Òel³e#e keÀj DeekeÀejles DeeefCe efceUCeeN³ee cenmetuee®ee
JeeHej iejeryeeb®³ee keÀu³eeCeemeeþer keÀjles. ³eeJesUer HeefjCeece JeeìHee®eer mecem³ee efvecee&Ce nesles. keÀejCe
Þeercebl eeJej keÀj DeekeÀeju³eecegUs Þeerceblee®es GlHeVe Ieìles. l³eecegUs l³ee®³ee keÀe³e&#ecelesJej HeefjCeece
neslees. Hejblet ³eemeeþer mejkeÀej ieefjyee®es keÀu³eeCe meeOeC³eekeÀ[s ogue&#e keÀ© MekeÀCeej veener. keÀejCe
meceepeeceO³es l³ee®eJesUer ®eebieues efveCe&³e Ieslee ³esleele efkeÀ pesJne l³ee®³eekeÀ[s Flej DeveskeÀ He³ee&³e
GHeueyOe Deensle.munotes.in

Page 4

4DeeOegefvekeÀ meceepeJ³eJemLesle mJe®í He³ee&JejCe DeeefCe DeewÐeesefiekeÀjCe ³eele HeefjCeece JeeìHe
efometve ³esles. ÒeotyebOeves ³esleele Hejblet l³eecegUs GlHeeove, GlHeVe, jespeieej ³eele Ieì Ie[tve ³esles.
DeMeeÒekeÀejs J³eeqkeÌle meceepe, DeeefCe DeLe&J³eJemLee ³ee meJee&veeb®e HeefjCeece JeeìHee®³ee
mecem³esuee le eW[ ÐeeJes ueeieles.
ke=Àleer -legce®³ee jespe®³ee peerJeveeleerue J³eeHeejyeboer / HejmHejefJejesOeer lelJes meebiee.
GoenjCe :
1) Deceerleves ceesyeeF&ue Kejsoer keÀ je³e®ee þjJeuee lej l³eeuee yetì Kejsoer keÀjlee ³esCeej veenerle.
2) legcner mebO³ eekeÀeUer yeeiesle efHeÀje³euee iesueele lej legcneuee l³ee®eJesUer DeY³eeme keÀjlee ³esCeej
veener.
3) Oece&MeeUeceO³es jneCeeN³ee meeOet®ee YeeweflekeÀ peieeMeer keÀenerner mebyebOe vemelees. les DeeHeuee meJe& JesU
DeO³eeeflcekeÀ keÀeceemeeþer Ke®e& keÀ jleele. les mekeÀeUer uekekeÀj Gþleele, mveeve keÀ©ve ÒeeLe&vee
keÀjleele DeeefCe peemle JesU DeO³eeeflcekeÀ ûebLee®es Jee®eve keÀjC³eele IeeueJeleele. peemle JesU
DeO³eeeflcekeÀ ûebLeeb®es Jee®eve keÀje³e®es Demesue lej ÒeeLe&vesmeeþer efkebÀJee PeesHeC³e emeeþer l³eebvee keÀceer
JesU ÐeeJee ueeiesue.
4) legcner Mesleele leeboUe®es efHekeÀ Ieslee lej l³ee®e Mesleele ieJne®es HeerkeÀ IesC³ee®eer mebOeer ieceJelee.
5) pej legcner efce$eebmeesyele SkeÀ efmevescee Hene³euee pee³e®ee yesle keÀjlee lesJne legcn er JesU Ke®e& keÀjlee
pees legcner Flej kegÀþu³eener iees<ìermeeþer Ke®e& kesÀuee Demelee. cnCepes®e legcneuee SkeÀ mebOeer efceUles
lesJne legcner ogmejer mebOeer ieceJele Demelee.
1.3 efveCe&³e Òeef¬eÀ³esleerue mebOeer Ke®ee&®es cenÊJe (SIGNIFICANCE OF
OPPORTUNITY COST IN DECISION MAKING)
lelJe 2efveCe&³e Òeef¬eÀ³esleerue mebOeer Ke®ee&®es / JewkeÀefuHekeÀ Ke®ee&®es cenÊJe.
Principle 2 -Significance of opportunity cost in Decision
Making.
owvebefove peerJeveele DeeHeCe pesJne SKeeoer ef¬eÀ³ee keÀj lees lesJne ogmejer iees<ì keÀjC³ee®eer mebOeer
DeeHeu³eeuee mees[tve ÐeeJeer ueeieles. pesJne DeeHeCe SKeeoer iees<ì Kejsoer keÀjlees lesJne DeeHeu³eeuee efkebÀcele
ceespeeJeer ueeieles DeeefCe ner efkebÀcele cnCepes peer ogmejer iees<ì DeeHeCe mees[tve e fouesueer Demeles. l³ee®eer
efkebÀcele Demeles l³eeuee®e mebOeerKe®e& cnCeleele. Þeerceleer je@yeervemeve ³eeb®³eeceles SKeeoe GlHeeove IeìkeÀ
SKeeÐee efJeefMe<ì GHe³eesieele efkebÀJee GÐeesieele jneJee cnCetve peer efkebÀcele ÐeeJeer ueeieles l³ee efkebÀc eleeruee
mebOeer Ke®e& efkebÀJee JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& cnCeleele.munotes.in

Page 5

5Goe.
1) SkeÀ SkeÀj Mesleele keÀeHetme Hesjuee Demelee 60,000 ©He³es GlHeVe efceUles. lej keÀeHemeeSsJepeer ient
Hesju³ee lej 50,000 ©He³es GlHeVe efceUles. cnCepes®e 60,000 keÀeHetme efce UefJeC³eekeÀjlee
50,000 ©He³es ieJne®ee l³eeie keÀjeJee ueeielees. cnCetve keÀeHetme GlHeeovee®ee mebOeerKe®e&
50,000 ©He³es Deens. Lees[ke̳eele peieele keÀesCeleerner iees<ì HegÀkeÀì efceUle veener. legcneuee keÀener
HeÀe³eoe nJee Desue lej ogmeN³ee keÀe sCel³eelejer mebOeerme cegkeÀeJes ueeieles. DeeefCe cnCetve®e efveCe&³e Iesle
Demeleevee J³eeqkeÌle efceUCeeje HeÀe³eoe DeeefCe ieceJeeJee ueeieCeeN³ee mebOeerHeemetve efceUCeeje HeÀe³eoe
³eeb®eer leguevee keÀjle Demelees DeeefCe l³ee DeeOeejs keÀesCel³ee mebOeer®eer efveJe[ keÀje³e®eer ³ee®ee efveCe&³e
Ieslees.
2) SKeeÐee J³eeJemeeef³ekeÀ KesUe[t osMeemeeþer KesUC³ee®ee efveCe&³e Ieslees lesJne lees keÀe@uespe efMe#eCee®eer
mebOeer ieceeJelees. Hejblet J³eeJemeeef³ekeÀ KesUeletve l³eeuee peemle ueeYe efc eUleele. DeeefCe keÀe@uespeuee
peeC³ee®ee l³ee®ee mebOeer Ke®e& peemle Demelees. keÀejCe l³eeuee efMe#eCeemeeþer HeÀer, HegmlekesÀ,
ÒeJeemeKe®e& Fl³eeoer Jej Ke®e& keÀjeJee ueeielees. cnCetve ueeYe ner Ke®ee&®eer efkebÀcele Demeles.
l³eevegmeej efveCe&³e I esleuee peelees.
mebOeer Ke®e& cnCepes meO³ee efJeefMe<ì JeeHejele Demeu³eecegUs ogmeN³ee meJeexÊece mebOeeryeÎue menve
keÀjeJes ueeieCeejs vegkeÀmeeve nes³e.
3) pej legcner Hewmee DeeefCe JesU efmevescee HeneC³eemeeþer IeeueJelee lej letcner lees Je sU Iejer HegmlekeÀ
Jee®eC³eemeeþer IeeueJet MekeÀle veneer. lemes®e efmevescee HeneC³eemeeþer pees Hewmee JeeHejlee l³ee®ee JeeHej
ogmeN³ee keÀejCeemeeþer keÀjlee ³esle veener.
4) legcner þjJelee Deenele megÆerleerue menueermeeþer ceneyeUsMJejuee efHeÀje ³euee pee³e®es. legcneuee
ÒeJeemeKe®e&, ne@ìsue Ke®e& ³eemeeþer YejHetj Hewmes Ke®e& keÀjeJes ueeieleerue. HeCe megÆerleerue menueerletve
efceUCeeje Deevebo ne ceeveefmekeÀ Demesue. DeMee HeefjefmLeleerle ueeYe DeeefCe Ke®e& ³eeb®eer leguevee legcner
keÀMe er keÀjeue?
pesJne ueeYe ceeveefmekeÀ Demelees lesJne legcner efJe®eej keÀjlee megÆerleerue menueerJej Hewmee Ke®e&
keÀjeJee keÀe ³ee HewMeeletve SKeeoe ceesyeeF&ue Kejsoer keÀjeJee. p³eecegUs ceuee ueeYe peemle efceUsue.
Lees[ke̳eele J³ekeÌleer mebOee r®eer efveJe[ keÀjle Demeleevee efceUCeeN³ee ueeYee®ee DeeefCe keÀjeJ³ee
ueeieCeeN³ee Ke®ee&®ee efJe®eej keÀjles.
5) DeeHeCe pesJne DeeF&efm¬eÀce Keelees lesJne DeeHeCe les Hewmes ogmeN³ee kegÀþu³eelejer iees<ìerJej Ke®e&
keÀjC³ee®eer mebOeer ieceeJelees . DeeHeCe lees Deevebo ieceeJelees keÀejCe DeeHeCe l³eeJej Hewmee Ke®e& keÀ©
MekeÀle veener. keÀejCe DeeHeuee ogmeje GÊece He³ee&³e cnCepes DeeF&efm¬eÀce KeeC³eemeeþer®ee mebOeer Ke®e&
nes³e. meenefpekeÀ®e DeeHeCe DeeF&efm¬eÀce KeeC³eemeeþer lesJne®e Hewme e Ke®e& keÀjlees pesJne DeeF&efm¬eÀce
KeeC³eemeeþer®ee mebOeer Ke®e& ne l³eeHeemetve efceUCeeN³ee DeeveboeHes#ee peemle vemelees.
6) legcner yeepeejele Kejsoer keÀjC³eemeeþer peelee legcneuee ef®ekeÀve DeeefCe ®eerpe Kejsoer keÀjeJe³ee®es
Deens. HeCe leg ce®³eekeÀ[s SkeÀ®e Jemleg Kejsoer keÀjC³eemeeþer Hetjsmes Hewmes Deensle. oesve He³ee&³eeletvemunotes.in

Page 6

6SkeÀe®eer efveJe[ keÀje³e®eer Demeles lesJne legce®³ee Ke®e& nesCeeN³ee HewMee®es cetu³e keÀe³e Deens ns
efJe®eejele IesTve®e Hewmes Ke®e& keÀjeJes ueeieleele.
ce³ee&efole DeeefCe He³ee&³eer GHe³eesiee®eer meeOeves Demeleele. l³eecegUs legcneuee keÀesCel³ee
He³ee&³eemeeþer keÀceer Ke®e& ³esF&ue DeeefCe meceeOeeve peemle efceUsue ³ee®ee efJe®eej keÀ©ve efveCe&³e I³eeJee
ueeielees.
7) legcneuee G®®e efMe#eCeem eeþer keÀe@uespeuee ÒeJesMe I³eeJe³ee®ee Deens. l³eecegUs legcneuee yeewef×keÀ ueeCe
nesF&ue. ®eebieueer veeskeÀjer efceUsue. G®®e HeieejecegUs Òeefle<þe Jee{sue. HeCe l³ee®eJesUer keÀe@uespe®eer
HeÀer, HegmlekesÀ, ne@mìsue Ke®e&, pesJeCe Ke®e&, F. ®ee efJ e®eej keÀjeJee ueeiesue. Hejblet keÀe@uespeuee ÒeJesMe
Iesleuee veener lejer pesJeCe Ke®e&, jneCeerceeve Ke®e& keÀjeJee®e ueeiesue. l³ee®eÒeceeCes keÀe@uespeuee pej
iesues veenerlej DeY³eemeemeeþer Ke®e& nesCeeN³ee JesUele SKeeoer veeskeÀjer HekeÀ[ueer lej Hewmes efceUleerue.
Lees[ke̳eele keÀe@uespeuee peeJes efkebÀJee veener ne efveCe&³e Iesle Demeleevee mebOeer Ke®ee&®ee efJe®eej keÀjeJee
ueeielees.
Lees[ke̳eele SkeÀ iees<ì ÒeeHle keÀjC³eemeeþer ogmeN³ee mebYeeJ³e Jemlet®³ee GlHeeoveeme cegkeÀeJes
ueeieles. l³ee®ee l³eeie keÀjeJee ueeielees. leelHe³e& SkeÀ Jemlet ÒeeHle keÀjC³eemeeþer ogmeN³ee mebYeeJ³e
Jemlet®ee l³eeie keÀjeJee ueeielees. DeMee Ke®ee&®e mebOeer l³eeie Ke®e& cnCeleele.
mebOeer Ke®e& ner cenÊJee®eer DeLe&Meem$eer³e mebkeÀuHevee De ens. efcemesve peesve je@yeervemeve ³eebveer
DeeOegefvekeÀ Keb[ efme×eble ceeb[leevee ³ee mebkeÀuHeves®ee JeeHej kesÀuee Deens. efveCe&³e Òeef¬eÀ³esle mebOeer
Ke®e&, mebkeÀuHevesme HeÀej cenÊJe Deens. Jemlet®³ee efkebÀcele efveOee&jCe Òeef¬eÀ³esle osKeerue mebOeer Ke®e&
efJe®eejele Iesleuee peelees. keÀceer ueeYe efceUJetve osCeeN³ee GlHeeoveekeÀ[tve peemle ueeYe efceUJetve
osCeeN³ee GlHeeoveekeÀ[s GlHeeove IeìkeÀ JeUJeC³ee®³ee ¢<ìerves mebOeer Ke®e& mebkeÀuHevesme cenÊJe
Deens.
ke=Àleer -Keeueerue Goenj Ceeleerue mebOeer Ke®e& DeesUKee.
1) SkeÀe peeiesJej MeeUe Deens leer Deelee jsuJes ÒekeÀuHeeceO³es ©Heeblejerle nesCeej Deens.
2) SkeÀe MeslekeÀN³eeuee oesve SkeÀ jient GlHeeoveeletve 30,000 ©He³es GlHeVe efceUles lejer lees l³ee
peefceveerJej keÀeHetme GlHeeove Ieslees.
3) ceer ceeP³ee Jeeefmeeceves oeKeefJeues peeCeej Deensle. ceer ef¬eÀkesÀì®ee ®eenlee Deens.
1.4 efJeJeskeÀer J³eeqkeÌle DeeefCe efmec eeble ueeYe (RATIONAL PEOPLE
AND MARGINAL PROFIT )
lelJe 3 efJeJeskeÀer J³ekeÌleer efmeceeble lelJee®ee efJe®eej keÀjleele.
Principle 3 -Rational people think at the Margin.
efJeJeskeÀevegmeej efveCe&³e IesCeejs ueeskeÀ vesnce®e efmeceeble ueeYe ne ef meceeble Ke®ee&Hes#ee peemle Deens
vee? ³ee®ee efJe®eej keÀ©ve®e efveCe&³e Iesleele.munotes.in

Page 7

7Goe.
1) kebÀHeeme yee@keÌme GlHeeove keÀjC³eemeeþer ³esCeeje Ke®e& 100 ©He³es Deens DeeefCe leer SkeÀ kebÀHeeme
yee@keÌme yeepeejele 140 ©He³eebvee efJekeÀueer peeles. D eMee efmLeleerle efJeJeskeÀer GlHeeokeÀ vekeÌkeÀer®e
kebÀHeeme yee@keÌme®es GlHeeove keÀjCeej. keÀejCe l³eecegUs l³eeuee 40 ©He³es veHeÀe efceuelees. ³eeGueì
pej kebÀHeeme yee@keÌme®eer efkebÀcele 80 ©He³es Peeueer lej efJeJeskeÀer GlHeeokeÀ kebÀHeeme yee@ keÌme®es GlHeeove
keÀjCeej veener. keÀejCe SkeÀ kebÀHeeme yee@keÌme GlHeeove keÀjC³eemeeþer ³esCeeje Ke®e& cnCepes efmeceeble
Ke®e& 100 ©He³es Deens. DeeefCe kebÀHeeme yee@keÌme 80 ©He³eebvee efJekeÀuee peelees cnCepes®e l³eeuee 20
©. leesìe neslees. cnCep es®e efmeceeble Ke®e& ne efmeceeble ueeYeeHes#ee peemle Demeu³eeves GlHeeokeÀ
kebÀHeeme yee@keÌme®es GlHeeove keÀjCeej veener.
2) mecepee SkeÀ leeme peeoe DeY³eeme kesÀu³eeves legcneuee 2 ceekeÌme& peeoe efceUleerue. Hejer#ee peJeU
Deeueer Demeleevee Ske À leeme peeoe DeY³eeme keÀ©ve 2 ceekeÌme& peeoe efceUefJeCes cenÊJee®es Deens.
DeeefCe peeoe ceekeÌme& efceUeu³eeves legcner Deeveboer neslee. HeCe mecepee l³eemeeþer peemleer®³ee
peeiejCeecegUs legce®eer PeesHe keÀceer nesTve legcner Goeme nesT MekeÀlee. legcner peemle leeme DeY³eeme
keÀjeJee keÀe veener ns SkeÀe iees<ìerJej DeJeuebyetve Demeles leer cnCepes les peemleer®es oesve ceekeÌme& legce®³ee
keÀceer PeesHescegUs nesCeeN³ee $eemeeHes#ee Jej®e{ Demeleerue lej keÀOeer keÀOeer ueeskeÀeb®ee ieeWOeU G[le es
efveCe&³e IesCes DeMeke̳e nesles.
3) oeoj®³ee nesuemesue ceekexÀìceO³es keÀebos 10 ©. efkeÀuees Deensle DeeefCe efJe¬eÀesUer®³ee ceekexÀìceO³es 15
©. efkeÀuees keÀebos Deensle lej efJe¬eÀesUer®³ee ceeCetme keÀebos Kejsoermeeþer oeoj®³ee ceekexÀìceO³e sp e e C e e j
veener keÀejCe oeoj efJe¬eÀesUer jsuJes efleefkeÀì®ee efJe®eej keÀjlee efJe¬eÀesUerle®e keÀebos Kejsoer keÀjCes
HeÀe³eÐee®es þjsue.
4) SkeÀe J³ekeÌleerkeÀ[tve legcneuee 1500 ©. ³esCes Deens. DeeefCe les efceUefJeC³eemeeþer ogmeN³ee Menjele
peeJes ueeieles. ogmeN³ee Menjele peeC³eemeeþer ³esCeeje Ke®e& 1700 ©He³es Demesue lej DeeHeues Hewmes
DeeCeC³eemeeþer legcner ogmeN³ee Menjele peeCeej veener keÀejCe ÒeJeemeKe®e& efceUCeeN³ee GlHeVeeHes#ee
peemle Deens.
meJe& meeOeejCeHeCes Jejerue meJe& GoenjCeele J³eeqkeÌle efmeceeble ueeYe lelJee®ee efJe®eej keÀ©ve
efveCe&³e Iesles. pej efmeceeble ueeYe efmeceeble Ke®ee&Hes#ee peemle Demesue lej lees efveCe&³e efJeJeskeÀer DeeefCe
³eesi³e Deens Demes cnCelee ³esF&ue.
GoenjCe :
1) legcner SkeÀ keÀbHeem e yee@keÌme DeeefCe SkeÀ ceesyeeF&ue efJekeÀle IesC³ee®es þjJelee. legce®³ee IejepeJeU®³ee
ogkeÀeveele ceesyeeF&ue HeÀesve 10,000 ©He³eebvee lej kebÀHeeme yee@keÌme 250 ©He³eebvee efceUlees. legce®³ee
IejeHeemetve 2 efkeÀ.ceer. ogj®³ee ogkeÀeveele ceesyeeF &ue HeÀesve 9700 ©He³eebvee lej kebÀHeeme yee@keÌme 250
©He³eebvee GHeueyOe Deens. l³ee ogkeÀeveele peeC³eemeeþer legcneuee 200 ©He³es ÒeJeeme Ke®e& ³eslees. lej
legcner keÀceer efkebÀceleermeeþer l³ee ogkeÀeveele peeue keÀe? efveCe&³e I³ee.
2) legcner S keÀ keÀbHeeme yee@keÌme DeeefCe SkeÀ ceesyeeF&ue efJekeÀle IesC³ee®es þjJelee. legce®³ee IejepeJeUerue
ogkeÀeveele ceesyeeF&ue HeÀesve 10,000 ©He³eebvee lej kebÀHeeme yee@keÌme 350 ©He³eebvee Deens. oesve efkeÀueesmunotes.in

Page 8

8ceerìj ogj®³ee ogkeÀeveele ceesyeeF&ue He Àesve 10,000 ©He³eebvee HeCe kebÀHeeme yee@keÌme 50 ©He³eebvee Deens.
l³ee ogkeÀeveele peeC³eemeeþer legcneme 500 ©He³es ÒeJeeme Ke®e& ³esF&ue. keÀceer efkebÀceleermeeþer l³ee ogkeÀeveele
peeJes keÀe? efveCe&³e I³ee.
3) ueueerleeyesve [^sme efJe¬esÀl³ee Deensle. l³ee Menjele IejesIejer efHeÀ©ve [^sme efJe¬eÀer®es keÀece keÀjleele
l³eeb®es ûeenkeÀ Menjele meJe&$e Hemejuesues Deensle. SkeÀ ûeenkeÀ HeÀesve keÀ©ve oesve [^sme®eer ceeieCeer keÀjlees.
oesve [^sme efJekeÀues lej ueefueleeyesveuee 400 ©. veHeÀe e fceUlees HeCe ûeenkeÀ otj jnele Demeu³eeves
ûeenkeÀeHe³e¥le Heesn®eC³eemeeþer 200 ©He³es ÒeJeeme Ke®e& ³eslees. DeMee efmLeleerle ueefueleeyesve keÀe³e efveCe&³e
Iesleerue?
4) ceVegYeeF& ne ì@keÌmeer [^e³eJnj Deens. efoJemeYej ì@keÌmeer ®eeueJetve lees Le ketÀve iesuee Deens. lees Iejer
peeC³ee®ee efveCe&³e Ieslees. lejermeg×e SkeÀ ÒeJeemeer l³eeuee efJevebleer keÀjlees keÀer, ogmeN³ee efþkeÀeCeer pee³e®es
Deens. ì@keÌmeerYee[s 1000 ©. nesCeej Demeles. DeeefCe ì@keÌmeer [^e³eJnjuee SkeÀ leeme DeeCeKeer ì@ke Ìmeer
®eeueJeeJeer ueeieCeej Demeles. ÒeJeemeer 1000 ©He³ee®³ee yeoueer ÒeJeemeer 1100 ©He³es osC³eeme le³eej
Deens. ceVegYeeF&uee 100 ©He³ee®eer keÀoj Deens l³ee®eÒeceeCes SkeÀ leeme peeoe Deejecee®eer HeCe iejpe
Deens. ceVegYeeF& keÀe³e efveCe&³e IesF&ue ?
1.5 ÒeueesYeveeme Òeeflemeeo (RESPONSE TO INCENTIVES)
lelJe 4 ueeskeÀ ÒeueesYeveeme Òeeflemeeo osleele.
Principle 4 -People respond to Incentives.
ceeCemes ®eeueleevee Òeeflemeeo osleele. J³ekeÌleer Ke®e& DeeefCe ueeYee®eer leguevee keÀ©ve efveCe& ³e Iesle
Demeleele. ³ee®ee®e DeLe& ueeskeÀ GÊespeveeme efkebÀJee ÒeueesYeveeme Òeeslmeenve osleele. cegueebvee meebefieleues
peeles ®eebieuee DeY³eeme kesÀu³eeme ®eebieues ceekeÌme& efceUleerue DeeefCe leguee ye#eerme efceUsue. DeMee efmLeleerle
ye#eermee® ³ee DeHes#esves cegue DeefOekeÀ DeY³eeme keÀjC³eeme ÒeJe=Êe nesleele. efpeLes efceUCeejs ye#eerme Jee{le
peeles les ³eMee®eer Meke̳elee peemle Demeles. Demes Ie[les keÀejCe ueeskeÀ ®eeueleevee Òeeflemeeo osleele. ye{leer
efceUC³eemeeþer ®eeuevee ner J³eke Ìleeruee l³eeb®³ee #ecelesHes#ee DeefOekeÀ keÀece keÀjC³eeme ÒeJe=Êe keÀjles. J³ekeÌleer
Ke®e& DeeefCe ueeYee®ee efJe®eej keÀ©ve efveCe&³e Iesleele.
Goe.
1) yeepeejele neHetme Deeby³ee®eer efkebÀcele Jee{les lesJne ûeenkeÀ osJeie[ neHetme Deebyee Kejsoe r
keÀjC³eeSsJepeer mLeeefvekeÀ Deebyee Kejsoer keÀjCes Hemeble keÀjleele. keÀejCe ³eele ûeenkeÀebvee He³ee&³eer Deebyee
keÀceer efkebÀceleerle GHeueyOe neslees. Lees[ke̳eele DeLe&J³eJemLee keÀMeer keÀe³e keÀjles ns mecepeC³eemeeþer
Deeby³ee®eer yeepeejHes þ ne cenÊJee®ee IeìkeÀ þjlees.
2) MeslekeÀjer Mesleele keÀeyee[keÀ<ì keÀjlees keÀejCe l³eeuee DeHes#ee Demeles efkeÀ l³ee®³ee efHekeÀeuee YejHetj
veHeÀe efceUsue. pej efkebÀcele Jee{tve veHeÀe efceUC³ee®eer MeslekeÀN³eeuee DeeMee®e efomele vemesue lej le es peemle
keÀ<ì keÀjCeej veener. meJe&®epeCe ®eeueleevee Òeeflemeeo osleele.munotes.in

Page 9

93) meceepeele meYesuee JesUsJej ³esC³ee®es HeÀe³eos peemle Demeleerue lej ceeCemes meYesuee JesUsJej ³esleerue.
pej JesUsJej ve ³esC³ee®es HeÀe³eos peemle Demeleerue lej ueeskeÀ JesU HeeUCeej veenerle. DeeOegefvekeÀ yeepeej
DeLe&J³eJemLes®eer j®evee ner HeÀej iegbleeiegbleer®eer Deens. HeCe ueeskeÀebvee nJ³ee Demeuesu³ee meJe& iees<ìeR®ee leer
HegjJeþe keÀjles.
4) ceuee YetkeÀ ueeieueer Deens DeeefCe meceesj®e F[ueer, [esmee mì e@ue Deens. ceer ogkeÀeveele peeTve
F[ueer, [esmee Keelees ³ee®ee DeLe& ceeP³eeJej®³ee Òesceeves ogkeÀeveoejeves ogkeÀeve keÀe{ues Demee nesle veener
lej ogkeÀeveoejeuee veHeÀe efceUlees cnCetve l³eeves ogkeÀeve meg© kesÀues Deens.
5) meJe&meeOeejCeHeCes J³ekeÌleer nesCeeN³ee leesì îeeHes#ee peemle HeÀe³eÐee®ee efJe®eej keÀjles. keÀjoel³eevee
keÀj YejC³eeme DeeJe[le veener. keÀejCe keÀj ®egkeÀu³eecegUs nesCeeje HeÀe³eoe peemle Demesue lej J³ekeÌleer
keÀj ®etkeÀ JeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. ³ee Gueì pej keÀj ®egkeÀefJeC³eeJej mejkeÀejves peyejomle ob[
DeekeÀejuee lej keÀj ®egkeÀefJeC³ee®es ÒeceeCe vekeÌkeÀer®e keÀceer nesF&ue. DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLesle J³ekeÌleer
®eeueleevee Òeeflemeeo osleele ne DeLe&J³eJemLes®³ee ®eeuevesleerue cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. DeeOegefvekeÀ
yeepeej DeLe&J³eJemLes®eer j®evee ner HeÀej iegbleeiegbleer®eer Deens. HeCe ueeskeÀebvee nJ³ee Demeuesu³ee meJe&
iees<ìeR®ee leer HegjJeþe keÀjles.
6) Goe. 300 Hespeerme veesìyegkeÀ Heeefnpes Deens. ceuee leer mìsMevejer®³ee ogkeÀeveele me npe efceUt
MekesÀue. ogkeÀeveoejeves leer veesìyegkeÀ keÀe þsJeueer. keÀejCe l³eeuee l³ee®³ee efJe¬eÀerletve veHeÀe efceUsue.
veesìyegkeÀ efJe¬eÀerme þsJeC³eeceeie®ee ogkeÀeveoeje®ee GÎsMe ceePeer iejpe YeeieefJeCes ³ee Hes#ee l³eeuee GlHeVe
efceUefJeCes n e Deens. Lees[ke̳eele GlHeVe efceUefJeCes ner ÒesjCee l³eeuee veesìyegkeÀ ogkeÀeveele efJe¬eÀerme
þsJeC³eeme ÒeJe=Êe keÀjles.
7) ÒesjCee peMee ®eebieu³ee Demeleele leMee iewjosKeerue Demeleele. Goe. DeVe megj#ee OeesjCeecegUs
oeefjêîe jskegÀHeeskeÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer keÀceer nesles. kesÀJeU Deeþ le s one efoJeme keÀece kesÀues lejer mebHetCe& ceefnveeYej Hegjsue
FlekesÀ DeVeOeev³e l³eebvee efceUsue. cnCetve DeeHeu³ee GlHeVeele Jee{ keÀ©ve les oeefjêîe js³esC³ee®ee Òe³elve keÀjCeej veenerle.
ef¬eÀ³ee -
1) keÀceer Heieej efceUCeejs keÀece ieej ns peemle Heieej efceUCeeN³ee keÀeceieejebHes#ee keÀceer keÀe³e&#ece
Demeleele.
2) cegbyeF&ceO³es ieesefJeboe HeLekeÀevee efceUCeeN³ee yeef#emeeb®³ee jkeÌkeÀcesle efoJemeWefoJeme Jee{ nesle Deens.
l³eecegUs ieesefJeboe HeLekeÀeb®³ee mebK³esle lemes®e onernb[er®³ee LejebceO³esner efoJemeWefoJeme Jee{ nesle
Deens.munotes.in

Page 10

101.6meceejesHe (CONCLUSION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe DeLe&J³eJemLesleerue J³eeqkeÌleiele efveCe&³e IesC³ee®³ee Òeef¬eÀ³es®³ee ®eej
lelJee®ee DeY³eeme kesÀuee. Heefnu³ee lelJeeceO³es J³eeqkeÌleuee mececetu³eve efkebÀJee HeefjCeece JeeìHeeuee keÀmes
leeW[ ÐeeJes ueeieles ³ee®ee efJe®eej kesÀuee lej ogmeN³ee lelJeeceO³es mebOeer Ke®ee&®es cenlJe DeY³eemeues DeeefCe
eflemeN³ee lelJeeceO³es efJeJeskeÀer J³ekeÌleer efmeceeble lelJee®ee efJe ®eej keÀmee keÀjleele ³ee®ee DeY³eeme
GoenjCee®³ee mene³³eeves kesÀuee. ®eewL³ee lelJeeceO³es J³ekeÌleer J³ekeÌleer ÒeueesYeveeme Òeeflemeeo keÀmee osleele
ns DeY³eemeues.
1.7 mejeJeemeeþer ÒeMve (PRACTICE QUESTIONS)
1) J³eeqkeÌleiele efveCe&³e Òeef¬eÀ³ esleerue DeLe&Meem$ee®eer ®eej lelJes meebietve l³eeHewkeÀer keÀesCel³eener SkeÀe
lelJee®es meefJemlej mHe<ìerkeÀjCe keÀje.
2) HeefjCeece JeeìHe cnCepes keÀe³e? HeefjCeece JeeìHe lelJe mHe<ì keÀje.
3) mebOeer Ke®e& cnCepes keÀe³e? efveCe&³e Òeef¬eÀ³eslee rue mebOeer Ke®ee&®es cenÊJe mHe<ì keÀje.
4) ueeskeÀ ÒeueesYeveeme Òeeflemeeo osleele ³ee®es meceLe& keÀje.
5) efveCe&³e Òeef¬eÀ³esceO³es mebOeer (JewkeÀefuHekeÀ) Ke®e& keÀmee HeefjCeece keÀjlees les oesve GoenjCee®³ee
mene³³eeves mHe<ì keÀje.
6) Òeeslm eenveeuee / ÒeueesYeveeuee ueeskeÀ Òeeflemeeo osleele. ns leerve GoenjCee®³ee mene³³eeves mHe<ì
keÀje.
munotes.in

Page 11

11IeìkeÀ -2
DeLe&Meem$ee®eer lelJes
(PRINCIPLES OF ECONOMICS)
IeìkeÀ j®evee :
2.0 GefÎ<ìîes
2.1 ÒemleeJevee
2.2 efJeefvece³eeHeemetve ueeY e
2.3 yeepeejeceeHe&Àle DeeefLe&keÀ J³eJeneje®es mebIeìve Je ueeYe
2.4 yeepeej ³eb$eCesle mejkeÀej®eer YetefcekeÀe
2.5 jneCeerceevee®ee opee& DeeefCe GlHeeove
2.6 ®eueve mebmLesleerue Jee{ DeeefCe efmHeÀleer
2.7 efmHeÀleer DeeefCe yesjespeieejer
2.8 meceejesHe
2.9 mejeJeemeeþer ÒeMve
2.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
ueeskeÀ HejmHejebMeer megmebJeeo keÀmee keÀjleele ³ee®ee DeY³eeme keÀjCes.
meceûe DeLe&J³eJemLee keÀMeer keÀe³e& keÀjles ns mecepeeJetve IesCes.
®eueve mebK³esleerue Jee{ DeeefCe efkebÀceleJee { mebyebOe DeY³eemeCes.
efmHeÀleer DeeefCe yesjespeieejer ³eeleerue mebyebOe DeY³eemeCes.
2.1ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
Heefnu³ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe ueeskeÀ efveCe&³e keÀmes Iesleele ³ee®ee DeY³eeme kesÀuee. DeLe&J³eJemLee
ne ueeskeÀeb®ee Demee ieì D emelees keÀer pees DeeHeu³ee peerJeveceevee®³ee meboYee&le SkeÀ ogmeN³eeMeer mebJeeo
meeOelees. DeLe&Meem$ee®eer lelJes Yeeie -2 ³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe ueeskeÀ HejmHejebMeer mebJeeo keÀmee
meeOeleele ³ee®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
1) efJeefvece ³eeHeemetve ueeYe efkebÀJee J³eeHeej Òel³eskeÀemeeþer ®eebieuee Demelees.
2) DeeefLe&keÀ GHe¬eÀce yeepeeje®³ee ceeO³eceeletve Dee³eesefpele keÀjCes DeefOekeÀ keÀe³e&#ece Demeles.munotes.in

Page 12

123) Keepeieer yeepeeje®es GlHeeove megOeejC³eele mejkeÀej®eer YetefcekeÀe ce nÊJee®eer Demeles.
³ee leerve lelJeeceO³es ueeskeÀ HejmHejebMeer mebJeeo keÀmee meeOeleele ns DeeHeCe HeneCeej Deenesle.
cnCepes®e lelJe Hee®e, mene DeeefCe meele ner lelJes ueeskeÀ SkeÀogmeN³eeMeer mebJeeo keÀMeer meeOeleele ³ee®³eeMeer
mebyebOeerle De ensle.
meceûe DeLe&J³eJemLee keÀMeer keÀe³e& keÀjles ³ee®ee DeY³eeme DeeHeCe lelJe Deeþ, veT DeeefCe one
³ee leerve lelJeeceO³es keÀjCeej Deenesle. lelJe Deeþ ceO³es jenCeerceevee®ee opee& GlHeeoveeJej DeJeuebyetve
Demelees ³ee®ee DeY³eeme keÀjCeej Deen esle. lelJe veT ceO³es ®eueve mebK³esleerue Jee{ DeeefCe efmHeÀleer lej
lelJe one ceO³es efmHeÀleer DeeefCe yesjespeieejer ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
2.2 efJeefvece³eeHeemetve ueeYe (PROFIT FROM EXCHANGE)
lelJe 5 J³eeHeej Òel³eskeÀemeeþer ®eebi euee Demelees.
Principle 4 -Trade can make everyone better off.
peeieeflekeÀ mHeOexle Òel³eskeÀ osMe ogmeN³ee osMee®ee mHeOe&keÀ Demelees ns Kejs Demesue lejer
J³eeHeejele oesvner osMeebvee ueeYe efceUlees. keÀejCe Òel³eskeÀ osMee®³ee vewmeefie&keÀ He efjefmLeleerle HeÀjkeÀ
Demelees. cnCetve efJeefMe<ì osMeele efJeefMe<ì Jemlet keÀceer efkebÀceleerle le³eej nesles. Goe. veeieHetj ceO³es meb$eer,
yeebiueeosMeele leeie, Deemeece ceO³es ®ene F.
J³eeHeeje®ee HeefjCeece kegÀìtbyeeJej osKeerue neslees. ke ÀejCe kegÀìtbyes keÀceerle keÀceer efkebÀceleerle
peemleerle peemle meceeOeeve efceUJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. J³eeHeejecegUs efceUJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele.
J³eeHejecegUs efJeMesGoe.
1) jepet DeeefCe Deefcele ns oesIe efce$e Deensle. les Jemleerie=nele efMe#eCeemeeþer jneleele. jepet GÊece
pesJeCe yeveJelees lej Deceerle Keesueer meeHeÀ keÀjC³ee®es keÀece keÀceer JesUele keÀjlees. pej Deceerleves pesJeCe
yeveJe C³ee®es þjefJeues lej jepet Hes#ee l³eeuee peemle JesU ueeielees DeeefCe jepetves ©ce meeHeÀ keÀje³e®eer
þjJeueer lej l³eeuee DeceerleHes#ee peemle JesU ueeielees.
mecepee oesIeebveer efJeMespesJeCe yeveJeCeej DeeefCe Deceerle DeeHeueer Je jepet®eer Keesueer meeHeÀ keÀjCeej lej jepet Je Deceerle oesIesner
DeeHeue keÀece keÀceer JesUele keÀjleerue oesIeebveener HeÀe³eoe nesF&ue DeeefCe DeefOekeÀ JesU DeY³eemeemeeþer
efceUsue.
pemes J³ekeÌleer®es lemes®e osMee®es osKeerue Demeles, Òel³eskeÀ osMee®eer keÀener Jemlet GlHeeovee®³ee
yeeyeleerle DevegketÀuelee Demeles. p³ee osMeele efJeefMe<ì GlHeeoveeuee DevegketÀue HeefjefmLeleer Demeles lees osMe
l³ee GlHeeove efJeMesJemlet yeenîe osMeeletve Dee³eele keÀjCes Hemeble keÀjleele.munotes.in

Page 13

132) efJeMesYeejleeleerue DevegketÀue vewmeefie&keÀ HeefjefmLeleer leebotU GlHeeoveeme HeÀe³eosMeerj Demeu³eeves
Yeejle leeboUe®es GlHeeove keÀceer JesUele keÀceer Ke®ee&le ceesþîee ÒeceeCeele Ieslees DeeefCe Deemeece ceO³es
®ene®³ee GlHeeoveeme DevegketÀue Heefje fmLeleer Demeu³eeves Deemeece ®ene®es GlHeeove keÀceer Ke®ee&le Ieslees.
Deemeece DeeefCe Yeejle ³ee oesve osMeebveer ®ene DeeefCe leebotU ³ee GlHeeoveeme efJeMesl³ee®ee HeÀe³eoe oesvner osMeebvee neslees. Lees[ke̳eele J³eeHeejecegUs oesvner osMee®ee HeÀe³eoe neslees.
3) ÖeÀevme®³ee keÀeceieejeHes#ee mHesve®es keÀeceieej keÀeHe[ keÀceer JesUele yeveJeleele. lej ÖeÀevme®es
keÀeceieej mHesve®³ee keÀeceieejeHes#ee JeeF&ve keÀceer JesUele yeveefJeleele. DeMee efmLeleerle ÖeÀevme®es JeeF& ve
GlHeeoveele DeeefCe mHesve®es keÀeHe[ GlHeeoveele efJeMesGlHeeove efceUsue. l³eeefMeJee³e oesvner osMeeleerue ûeenkeÀebvee keÀceer efkebÀceleerle Jemlet efceUeu³eeves oesvner
osMee®ee HeÀe³eoe nesF &ue.
4) Goe. SkeÀ efMebHeer 8 leemeele osve [^sme efMeJelees. SkeÀe [^sme®eer efMeueeF& 500 © Demesue lej oesve
[^sme Heemetve l³eeuee 1000 ©. efceUleerue. DeeefCe efMebH³eeuee SkeÀe JesU®³ee pesJeCeemeeþer DeeJeM³ekeÀ
leebotU efHekeÀefJeC³eemeeþer 10 le eme ueeieleele. leebotU SkeÀJesU®³ee pesJeCeemeeþer SkeÀ efkeÀuees ueeieleele.
Demes ie=efnle Oejues Deens. leeboUe®eer efkebÀcele 50 ©. efkeÀuees Deens. DeMee efmLeleerle 8 leeme efMebHeer keÀece
keÀ©ve 1000 ©He³es efceUefJeCes peemle ®eebieues. keÀejCe 1 0 leeme keÀece keÀ©ve efMebHeer HeÀkeÌle SkeÀ®e
efkeÀuees leebotU efceUefJeCeej. cnCetve efMebH³eeves lees p³ee J³eJemee³eele peemle Heejbiele Deens l³ee
J³eJemee³eele®e peemle JesU Ke®e& keÀjCes. DeeefCe MeslekeÀN³eekeÀ[tve leebotU Kejsoer keÀjCes ³eesi³e þjsue. ³ee
oesvner J³eeqkeÌlebvee l³eeb®³ee Jemlet DeeefCe mesJee®³ee efJeefvece³eeletve pees ueeYe neslees l³eeuee J³eeHeejeletve
nesCeeje HeÀe³eoe Demes cnCeleele. J³ekeÌleerÒeceeCes GoenjCe oesve DeeefCe leerve ceO³es mHe<ì kesÀu³eeÒeceeCes
je<ì^evene r J³eeHeejeletve HeÀe³eoe neslees. les p³ee Jemlet®³ee GlHeeoveele Heejbiele Deensle leer SKeeÐee
ceneie[îee Jemlet®³ee yeou³eele efJekeÀle IesCes peemle ³eesi³e þjles. J³eeHeejeceO³es nesCeeN³ee veHe̳eecegUs®e
yeepeej DeefmlelJeele ³esleele. DeeefCe efJe efvece³eeletve ueeskeÀeb®es peerJeve megKekeÀj yeveles.
ke=Àleer :
1) meJe&®e yeeyeleerle mJe³ebHetCe&lee ner J³ekeÌleer®³ee yeeyeleerle ®eebieueer keÀuHevee Deens Demes legcneme Jeeìles
keÀe? osMee®³ee meboYee&le legce®es cele keÀe³e Deens?
2) Heesmìe®e er efleefkeÀìs ieesUe keÀjC³ee®ee íbo Demeuesueer ceeCemes melele ogmeN³ee yejesyej efleefkeÀìeb®eer
Deoueeyeoue keÀjleele. ne efJeefvece³e keÀesCeeuee ueeYeoe³ekeÀ Demesue.
2.3 yeepeejeceeHe&Àle DeeefLe&keÀ J³eJeneje®es mebIeìve Je ueeYe
(ORGANIZATION A ND PROFIT OF ECONOMIC
TRANSACTION BY MARKET)
leÊJe -6 DeeefLe&keÀ GHe¬eÀce yeepeeje®³ee ceeO³eceeletve Dee³eesefpele keÀjCes DeeefLe&keÀ keÀe³e&#ece
Demeles.
Principle 6 -Markets are usually a good way to organize
economic activity.munotes.in

Page 14

14DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeele yeepeej ³ee mebkeÀuHevesme efJeMescnCepes Demes efþkeÀeCe efkeÀ pesLes ûeenkeÀ Je efJe¬esÀles SkeÀceskeÀeb®³ee mebHekeÀe&le ³esTve Jemlegb®eer Kejsoer efJe¬eÀer
keÀjleele. Òee. yesven@ce ³eeb®³eeceles pes Jne SKeeÐee Jemlet®es ûeenkeÀ DeeefCe efJe¬esÀles ³eebvee SkeÀef$ele
DeeCeC³ee®ee SketÀCe J³eJemLesuee yeepeej cnCeleele. yeepeejHesþs®es JeieeakeÀjCe JesieJesieUîee ÒekeÀejs kesÀues
Deens.
1) Jemlegvetmeej JeieeakeÀjCe -yeepeejele efJekeÀu³ee peeCeeN³e e Jemlegvetmeej yeepeeje®es JeieeakeÀjCe kesÀues
peeles. Goe. keÀeHe[ yeepeej, Oeev³e yeepeej Fl³eeoer.
2) keÀeueKeb[evetmeej JeieeakeÀjCe -³eeceO³es keÀeueKeb[evetmeej Deefle DeuHe keÀeueKeb[, DeuHe
keÀeueKeb[, efoIe& keÀeueKeb[ DeeefCe Deefle oerIe& ke ÀeueKeb[ Demes efJeYeepeve kesÀues peeles.
3) mLeueevegmeej JeieeakeÀjCe -yeepeeje®³ee efþkeÀeCeevegmeej yeepeejHesþs®es JeieeakeÀjCe kesÀues peeles. Goe.
mLeeefvekeÀ yeepeejHesþ, je<ì^er³e yeepeejHesþ, Deeblejje<ì^er³e yeepeejHesþ Fl³eeoer.
4) mHeOexve gmeej JeieeakeÀjCe -yeepeejeleerue mHeOex®³ee ÒeceeCeeJe©ve yeepeejHesþs®es JeieeakeÀjCe kesÀues peeles.
Goe. HetCe& mHeOee&, cekeÌlesoejer, cekeÌlesoejer ³egkeÌle mHeOee&, DeuHeeefOekeÀej Fl³eeoer.
DeefuekeÀ[s yeepeej ns YeeweflekeÀ efkebÀJee DeeYeem eer osKeerue Demeleele. ³eeceO³es DeeYeemeer
yeepeejHesþs®es GoenjCe cnCepes Fbìjvesì Jejerue Kejsoer nes³e.
yeepeejHesþsceO³es ûeenkeÀ DeeefCe efJe¬esÀles oesIesner cenÊJee®es Demeleele. yeepeejele efJe¬esÀles DeeefCe
ûeenkeÀ ³eeb®³ee meb³eesieeletve efkebÀceleer þjleele. ûeenkeÀ Je efJe¬esÀles ³eeb®ee Ssef®íkeÀ efJeefvece³e oesIeevee lemes®e
DeLe&J³eJemLesuee osKeerue HeÀe³eosMeerj neslees.
Deepe meJe&®e osMeebveer yeepeej J³eJemLes®ee efmJekeÀej kesÀuee Deens. yeepeej DeLe&J³eJemLesle meJe&
efveCe&³e GlHeeovemebmLee DeeefCe kegÀìgbyemebmLee Iesleele. GlHeeovemebmLee keÀesCeles GlHeeove IeìkeÀ JeeHe©ve
keÀesCel³ee Jemlet®es GlHeeove I³ee³e®es ns þjJeleele lej kegÀìgbyemebmLee keÀesCel³ee Jemlet DeeHeu³ee GlHeVeeletve
Kejsoer keÀjeJe³ee®³ee ns þjefJ eleele. GlHeeovemebmLee DeeefCe kegÀìgbyemebmLee ³ee oesIeeb®³ee efveCe&³eeletve Jemlet
Je mesJeeb®eer efkebÀcele þjles. yeepeejeleerue Jemlet®³ee efkebÀceleer efveefM®ele efkebÀJee yeouel³ee Demeleele.
yeepeejHesþe ûeenkeÀ Je GÐeespekeÀ ³eeb®³ee He³e¥le Y eeweflekeÀ ceeefnleer HegjJeC³ee®es keÀece keÀjleele.
Goe. ûeenkeÀe®³ee GlHeVeele Jee{ Peeueer lej ûeenkeÀ G®®e Òeleer®es Oeev³e Kejsoer keÀjleerue.
yeepeejele keÀesuece ne yeejerkeÀ G®®e Òeefle®ee leebogU GHeueyOe Deens. l³ee®eer efkebÀcele peemle Dee ns DeeefCe
otmeje pee[e keÀefve<þ Òeleer®ee leebotU GHeueyOe Deens. l³ee®eer efkebÀcele keÀceer Deens. ûeenkeÀeb®³ee GlHeVeele
Jee{ Peeu³eecegUs ûeenkeÀ G®®e Òeefle®ee keÀesuece leebogU Kejsoer keÀjleerue. mJeeYeeefJekeÀ pee[îee leeboUe®eer
ceeieCeer keÀce er nesF&ue. efkeÀjkeÀesU efJe¬esÀl³eekeÀ[s pee[îee leeboUe®eer ceeieCeer keÀceer Peeu³eeves leeboUe®ee
meeþe He[tve jenerue. efkeÀjkeÀesU efJe¬esÀles IeeTkeÀ efJe¬esÀl³eekeÀ[tve DeeefCe IeeTkeÀ efJe¬esÀles
MeslekeÀN³eekeÀ[tve keÀesuece leeboUe®eer ceeieCee r Jee{Jeleerue. l³eecegUs keÀesuece leeboUe®eer ceeieCeer Jee{sue.
³eeGueì Heefjceue leeboUe®eer ceeieCeer keÀceer Peeu³eeves mJeeYeeefJekeÀ pee[îee leeboUe®eer efkebÀcele Ieìsue.
pee[îee leeboUe®es GlHeeove keÀjCeeN³ee MeslekeÀN³eebvee ³eesi³e efkebÀcele ve efceUeu³eeves MeslekeÀjer keÀesuece
leeboUe®es GlHeeove keÀjleerue.munotes.in

Page 15

15Lees[ke̳eele yeepeejHesþscegUs ûeenkeÀ keÀesuece leeboUeuee peemle ceeieCeer keÀjerle Deensle. ner
ceeefnleer MeslekeÀN³eeHe³e¥le Heesn®eefJeCes Meke̳e nesles. pej yeepeejHesþe ve meleerue lej MeslekeÀN³eebvee pee[îee
leeboUe®eer ceeieCeer Ieìueer ns mecepeCeej veener. mJeeYeeefJekeÀ MeslekeÀjer l³ee®e leeboUe®es GlHeeove
keÀjleerue DeeefCe MeslekeÀN³eebvee vegkeÀmeeve menve keÀjeJes ueeiesue. l³eemeeþer®e yeepeej J³eJemLee KetHe
cenÊJee®eer þjles. l³eecegUs ûeenkeÀ Je efJe¬esÀles SkeÀ$e ³esTve efJeefvece³e keÀjleele. yeepeejHesþs efMeJee³e
ceeieCeer Je HegjJeþe ³eele meceleesue meeOeCes keÀþerve Demeles. DeLe&J³eJemLee ner SkeÀ peìerue mebmLee Deens.
keÀejCe ³eeceO³es npeejes Jemleg b®³ee osJeeCe -IesJeeCeer®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. yeepeejHesþsceO³es JesieJesieUîee
Jemlet®eer KejsoerefJe¬eÀer kesÀues peeles. Hejblet ûeenkeÀeb®eer yeoueleer ceeieCeer Je DeeJeM³ekeÀlee ³eeb®eer keÀesCel³eener
ÒekeÀej®eer HetCe& ceeefnleer mejkeÀejue ev e m e l e s .
DeeosMe DeLe&J³eJemLee cnCepes p³ee DeLe&J³eJemLesle ceeieCeer Je HegjJeþe ³eeb®es Dee³eespeve keWÀefê³e
mejkeÀej®³ee DeeosMeeves kesÀues peeles. lesLes yeepeeje®³ee meboYe& Iesleuee peele veener. HeCe yeepeeje®³ee
DeYeeJeecegUs Je DeeosMe D eLe&J³eJemLescegUs keÀener Jemleg®eer efJe¬eÀer ve Peeu³eeves l³eeb®ee meeþe Jee{lees.
³eeefþkeÀeCeer keÀesCel³ee Jemlet®es efkeÀleer GlHeeove I³ee³e®es ³ee®ee efveCe&³e mejkeÀejer Keeleer Iesleele. ³ee
efþkeÀeCeer yeepeej³eb$eCee keÀe³e&#ece vemeles. l³ee cegUs DeefleefjkeÌle HegjJeþe neslees. DeeefCe ûeenkeÀe®es Hegjsmes
meceeOeeve nesle veener. cnCetve DeLe&leb%eevetmeej DeeefLe&keÀ GHe¬eÀce ns keWÀêer³e mejkeÀejHes#ee yeepeeje®³ee
keÀe³e&ÒeCeeueerves Dee³eesefpele keÀjCes ns DeefOekeÀ keÀe³e&#ece jenerue .
Goe.
1) yeepeejele ceneie efkebÀceleeruee leebotU Je ient GHeueyOe Demeleerue. HeCe ieefjyeebvee ceneie leebotU, ient
Kejsoer keÀjCes HejJe[Ceej veener. mJeeYeeefJekeÀ les iejpesHes#ee keÀceer leebotU Je ient Kejsoer keÀjleerue.
³eecegUs l³eevee Hegjs mee Deenej efceUCeej veener Je kegÀHeesnesTve DeLe&J³eJemLes®³ee GlHeeove Òeef¬eÀ³esJej vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece nesF&ue. ns ³eesi³e veener.
l³eecegUs yeepeejYeeJe keÀceer ojeuee leebotU, ieJne®ee HegjJ eþe jsMeefvebie ogkeÀeveeletve ieefjye
veeieefjkeÀebmeeþer keÀjCes iejpes®es Deens. mejkeÀejer mesJee Je Jemlet®ee HegjJeþe ne DebMele:
mejkeÀejkeÀ[tve nesCes iejpes®es Deens. meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee Hetle&les®eer peyeeyeoejer mejkeÀejuee
G®eueeJeer ue eieles. ³ee Jemlet®³ee HegjefJeC³eekeÀjlee mejkeÀejuee DeLe&mebkeÀuHeele lejleto keÀjeJeer
ueeieles. keÀejCe ieefjye ueeskeÀebvee ³ee Jemlet DeeJeM³ekeÀ Demeleele. HeCe l³eeb®³ee legìHegbp³ee GlHeVeele
l³ee Kejsoer keÀjCes Meke̳e vemeles.
2) je<ì^er³e m ebj#eCee®ee osMee®³ee meJe& veeieefjkeÀeb®³ee j#eCeemeeþer JeeHej kesÀuee peelees. l³eeHeemetve
kegÀCeeuee Jebef®ele þsJelee ³esle veener. keÀesCee SkeÀe veeieefjkeÀeuee peemle mebj#eCe DeeefCe ogmeN³eeuee
keÀceer mebj#eCe Demes nesle veener. ³ee yeeyeleer le Keepeieer yeepeej De³eMemJeer þjleele. mejkeÀejer
mesJesmeeþer keÀesCeeueener efkebÀcele ceespeeJeer ueeiele veener efkebÀJee keÀesCeeuee Jebef®ele þsJelee ³esle veener.
DeeefCe cnCetve®e DeMee mesJee HegjJeþ îeeme yeepeej³eb$eCee DeHe³eMeer þjles. meJe& meeceev³eHeCes efJe®eej
kesÀuee lej DeeefLe&keÀ GHe¬eÀce Je keÀe³e&He×leer yeepeeje®³ee ceeO³eceeletve DeefOekeÀ keÀe³e&#ece He×leerves
Dee³eesefpele nesleele lej Flej keÀesCel³eener He³ee&³eer Dee³eespeeves DeeefLe&keÀ GHe¬eÀcee®eer keÀe³e&#ecelee
keÀceer nesles.
GHe¬eÀce :
1) legce®³ee Heefjmejeleerue oesve meeJe&peefvekeÀ Jemlet®eer GoenjCes Ðee.
2) Yeejleeleerue ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe HetCe&HeCes Keeiepeer yeepeejHesþsJej meesHeJeeJes Demes legcneme Jeeìles keÀe?munotes.in

Page 16

163) mecepee Keepeieer yeepeejHesþsSsJep eer mejkeÀejves veeieefjkeÀebvee ceesyeeF&ue JeeìHe keÀjC³ee®ee efveCe&³e
Iesleuee lej keÀe³e nesF&ue Demes legcneuee Jeeìles?
2.4 yeepeej ³eb$eCesle mejkeÀej®eer YetefcekeÀe (ROLE OF GOVERNMENT
IN MARKET)
leÊJe -7 Keepeieer yeepeeje®es GlHeeove megOeej C³eele mejkeÀej®eer YetefcekeÀe cenÊJeHetCe& Deens.
Principle 7 -Government can sometimes improve market
extremes
Òeiele osMeeceO³es yeepeej³eb$eCeener efJekeÀemee®es Fbefpeve cnCetve DeesUKeueer peeles. cnCetve®e
Keepeieer yeepeeje®es Dee³eespeve kes Àues peeles. Hejblet Keepeieer yeepeej J³eJemLesle mecem³ee efvecee&Ce nesleele.
Goe. Òeotyeepeej ³eb$eCes®³ee keÀe³ee&le nmle#esHe keÀjles. mejkeÀejves DeLe&J ³eJemLesle nmle#esHe keÀjC³ee®eer oesve
keÀejCes Deensle. leer cnCepes mecelee efvecee&Ce keÀjCes DeeefCe keÀe³e&#ecelee Jee{JeCes nes³e.
HetCe& mHeOex®³ee DeYeeJeecegUs DeeefLe&keÀ Òeieleer meeO³e nesC³eemeeþer yeepeej J³eJemLee De³eMemJeer
þjles. pesJ ne yeepeejHesþsle HetCe& mHeOee& DeefmlelJeele vemeles lesJne yeepeej³eb$eCesleerue megOeejCesle De[LeUs
³esleele. DeMeeJesUer mejkeÀejuee yeepeej ³eb$eCesle nmle#esHe keÀjeJee ueeielees.
De³eMemJeer yeepeej ³eb$eCes®eer meeOeves :
1) De³eMemJeer mHeOee& -HetCe& mHeOex DeYeeJeer yeepeej³eb$eCee De³eMemJeer þjles. keÀejCe cekeÌlesoejer
DeuHeeefOekeÀej efkebÀJee cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexle Jemlet®³ee efkebÀceleer peemle Demeleele. yeepeejele keÀceer
GlHeeove DeeefCe efkebÀcele peemle Demeles. ³eeGueì He tCe& mHeOexleerue GlHeeokeÀ SkeÀefpevemeer GlHeeove
keÀjlees DeeefCe efkebÀcele Je efmeceeble Ke®e& ³eeb®ee meceleesue meeOesHe³e¥le GlHeeove Jee{Jet MekeÀlees. HetCe& mHeOexle
P=A R=A C=M R=M C ner meceleesuee®eer Deì Demeles lej DeHetCe& mHeOexle MR = MC
meceleesuee®eer Deì Demeles. cnCepes®e DeHetCe& mHeOexle GlHeeove meeOevee®ee ³eesi³e JeeHej nesle veener.
l³eecegUs meeOevemebHeÊeer DeHeJ³e³e neslees. ûeenkeÀeb®es MeesmJeeYeeefJekeÀ yeepeej³eb$eCee DekeÀe³e&#ece þjles cnCetve mejkeÀej®ee nmle#esHe DeeJeM³ekeÀ Demelees.
2) DeHetCe& ceeefnleer -HetCe& mHeOexleerue ûeenkeÀebvee mejkeÀej Je keÀeceieej DeeefCe GlHeeove mebmLee ³eebvee
yeepeejHesþs®es HetCe& %eeve Demeles. HeCe DeHetCe& mHeOexle DeHegN³ ee yeepeej ³eb$eCescegUs keÀe³e&ÒeCeeueer efve©He³eesieer
þjles. DeMee efmLeleerle mejkeÀejuee yeepeejHesþsle nmle#esHe keÀjeJee ueeielees.
3) yeenîelee -yeepeej J³eJemLesle HetCe& mHeOee& DeeefCe HetCe& ceeefnleer Demetve meg×e yeepeej IeìkeÀecegUs
yeepeej³eb$eCee DeHe³eMeer þjles. yeenîelee ner mekeÀejelcekeÀ Je vekeÀejelcekeÀ Demeles. mekeÀejelcekeÀ cnCepes
efceUCeejs yeenîe ueeYe nes³e. Goe. Je=#eejesHeCe, JewÐeefkeÀ³e megefJeOee, Òeognes³e. vekeÀejelcekeÀ cnC epes yeenîe Ke®e& nes³e. Goe. ÒeogHeefjCeece Fl³eeoer. DeMee efmLeleerle mejkeÀejuee nmle#esHe keÀjeJee ueeielees.munotes.in

Page 17

174) meeJe&peefvekeÀ Jemlet -meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee efveefce&leercetUs meg×e yeepee jJ³eJemLee De³eMemJeer þjles.
meeJe&peefvekeÀ Jemlet cnCepes DeMee Jemlet keÀer p³eeb®ee GHeYeesie SkeÀe®e JesUer meJe& meceepeekeÀ[tve meejK³ee®e
ÒeceeCeele Iesleuee peelees. meeJe&peefvekeÀ Jemlet efveefce&leer®ee efmeceevle Ke®e& ne DeefOekeÀ®³ee J³ekeÌ leermeeþer
Metv³e Demelees. keÀejCe DeeHeCe l³ee J³eeqkeÌlevee meeceeefpekeÀ GHeYeesieeHeemetve Jebef®ele þsT MekeÀle veener.
meeJe&peefvekeÀ Jemletb®ee HeÀe³eoe meJee¥vee®e nesle Demeu³eecegUs Òel³eskeÀ J³ekeÌleer l³ee Jemlet®eer
efkebÀcele osC³eeme l e³eej vemelees. DeeefCe efkebÀcele ve osCeeN³eeuee Jemlet®³ee GHeYeesieeHeemetve otj þsJelee ³esle
veener. cnCetve®e meeJe&peefvekeÀ Jemlet GlHeeoveele yeepeej³eb$eCee DeHe³eMeer þjles DeeefCe mejkeÀejuee
nmle#esHe keÀjeJee ueeielees.
Òee. me@c³egDeuem eve ³eeb®³eeceles pej DeLe&J³eJemLee keÀe³e&#eceHeCes ®eeueJee³e®eer Demesue lej
keÀesCel³eener osMeeleerue mejkeÀejuee cenÊJee®³ee peyeeyeoeN³ee efmkekeÀejeJ³ee ueeieleele.
1) meeOevemeecegûeer®³ee JeeHejele keÀe³e&#ecelee efvecee&Ce keÀjCes.
2) GlHeVe Je mebHeÊeer®³ee JeeìHeeleerue efJe3) mLew³ee&men DeeefLe&keÀ efJekeÀeme efvecee&Ce keÀjCes.
HetCe& mHeOee& keÀeuHeefvekeÀ Demeu³eecegUs yeepeej ³eb$eCesuee DeHe³eMe ³esles. cnCetve DeLe&J³eJemLesle
mejkeÀej®³ee nmle#esHee®ee ri e j p eD e m e l e s .
De³eMemJeer yeepeejJ³eJemLee otj keÀjC³eemeeþer DeeefCe DeLe&J³eJemLes®eer Òeieleer Jee{JeC³eemeeþer
mejkeÀej®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Demeles.
1) yeepeejÒeCeeueercegUs meeOeveeb®es efJelejCe ³eesi³e nesles. ûeenkeÀebvee nJ³ee l³e e Jemlet HegjefJeu³ee peeleele.
yeepeejele ûeenkeÀ Je efJe¬esÀles oesIeebveener yeepeeje®es HetCe& %eeve DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. DeHegN³ee
ceeefnleercegUs yeepeej³eb$eCee DeHe³eMeer þjles. cnCetve mejkeÀejuee nmle#esHe keÀjeJee ueeielees.
2) meeJe&p eefvekeÀ Jemlet®ee JeeHej meJe& meceepe keÀjlees. Hejblet efkebÀcele osC³eeme meJe&peCe le³eej vemeleele.
l³eecegUs yeepeej³eb$eCee De³eMemJeer þjles. DeMee HeefjefmLeleerle iegCeJeÊes®³ee Jemlet®eer efkebÀJee meJeueleer®³ee
ojeleerue Jemlet®ee HegjJeþe ke ÀjC³eemeeþer mejkeÀej®eer iejpe Demeles.
3) GlHeVe Je mebHeÊeer®³ee JeeìHeeleerue efJeDemeles. mejkeÀej Je Keepeieer ceeueceÊesJej efve³eb$eCe þsJeles. efkeÀceeve Jesleve keÀe³eoe cekeÌlesoejer efve³eb$eCe
keÀe³eoe ³eeb®ee DeJeuebye keÀjleele.
4) DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ieleer ÒeeHle keÀ©ve osC³eeme yeepeej³eb$eCee DeHe³eMeer þjles. lesJne mejkeÀej®³ee
nmle#esHee®eer iejpe Demeles.
5) jespeieej Jee{, DeeefLe&keÀ Je=×er, iejeryeer efvece&t ueve DeMeer GefÎ<ìîes ieeþC³eemeeþer mejkeÀejer OeesjCes
DeeKeC³eemeeþer mejkeÀejer nmle#esHee®eer iejpe Demeles.munotes.in

Page 18

18keÀener DeLe&leb%ee®³ee celes yeepeej ³eb$eCee DeHe³eMeer þjles lemes mejkeÀej meg×e DeHe³eMeer þjles.
pejer mejkeÀej meeJe&peefvekeÀ Jeml etb®ee meJe& veeieefjkeÀebmeeþer HegjJeþe keÀjle Demesue lej lejerosKeerue ³eesi³e
ÒeceeCeele DeeJeM³ekeÀ l³ee meeJe&peefvekeÀ Jemletb®ee HegjJeþe keÀjC³eeme DeHe³eMeer þjles. keÀejCe l³eeme
efvejefvejeUs IeìkeÀ keÀejCeerYetle þjleele pemes Jee³ee iesuesue er iegbleJeCetkeÀ DeHeJ³e³e, Ye´<ìe®eej Fl³eeoer.
GoenjCe -mejkeÀej ieesjieefjyeebvee mJemle ojele Oeev³e GHeueyo keÀ©ve osles. mejkeÀej ieefjye ueeskeÀebvee
DeVeOeev³eekeÀjlee Devegoeve osles. Hejblet ieefjye keÀesCe ns Heefnues MeesOetve keÀe{Ces DeeJ eM³ekeÀ Deens.
l³eemeeþer mejkeÀejer keÀce&®eejer Jeiee&Jej DeJeuebyetve jneCes iejpes®es Deens. pej mejkeÀejer keÀce&®eeN³eebveer
ieefjye keÀesCe ns ³eesi³e ÒekeÀejs MeesOeues veener DeeefCe keÀce&®eeN³eebveer ieefjyeeb®es Devegoeve l³eeb®³ee mJele:®³ee
HeÀe³eÐeemeeþer ogmejerkeÀ[s JeUJeues lej Devegoevee®ee GHe³eesie nesCeej veener. ³eeJej GHee³e cnCetve
Yeejleele ieefjyee®eer Devegoevee®eer jkeÌkeÀce Lesì l³eeb®³ee yeBkesÀ®³ee Keel³eeJej pecee kesÀueer peeles.
Goe.
1) Yeejleeleerue meeJe&peefvekeÀ ©iC eeue³e ieefjyeebvee HegjsMee ÒeceeCeele JewÐeefkeÀ³e mesJee HegjefJeleele keÀe?
l³ee®³eeSsJepeer Keepeieer ©iCeeue³es DemeeJeerle keÀe³e?
GÊej : Keepeieer ©iCeeue³es JewÐeefkeÀ³e mesJeeb®ee HegjJeþe keÀjleele. Hejblet ne HegjJeþe Þeercebleevee GHe³eesieer
Demelees. keÀejCe ³ee JewÐeefkeÀ³e mesJeeb®eer efkebÀcele peemle Demeles. ieefjyeebvee ³ee mesJee HejJe[CeeN³ee
vemeleele. ns pesJne mejkeÀej®³ee ue#eele ³esles lesJne keWÀê mejkeÀej ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e mesJeeb®ee mJemle
ojele meJee¥meeþer HegjJeþe keÀ jles. meeOeejCeHeCes meeJe&peefvekeÀ Jemlet®ee HegjJeþe mejkeÀej keÀjles. keÀejCe
Keepeieer yeepeejHesþsle meeceeefpekeÀ nsletves HegjefJeuesu³ee Jemlet KetHe®e keÀceer Demeleele. lemes®e mejkeÀejves
HegjefJeuesu³ee meeJe&peefvekeÀ Jemlet osKeerue meeJe&pe efvekeÀ ceeieCeer HetCe& keÀ© MekeÀle veenerle. Yeejlee®eer
ueeskeÀmebK³ee peemle Demeu³eeves Yeejleeleerue meeJe&peefvekeÀ ©iCeeue³e ieefjyeebvee HegjsMee JewÐeefkeÀ³e mesJee
HegjefJeC³eeme DemeceLe& þjleele. l³ee®eÒeceeCes Kejs iejerye keÀesCe Deensle ef keÀ p³ee JewÐeefkeÀ³e mesJeeb®es mJemle
ojele iejpe Deens. l³eebvee MeesOetve keÀe{C³eemeeþer DeefOekeÀejer Jeie& DeeefCe keÀce&®eejer Jeie& ³eeb®³eeJej
DeJeuebyetve jneJes ueeieles. les DeefOekeÀejer ÒeeceeefCekeÀ Demeleerue®e Demes veener. l³eecegUs Yeej leeleerue
meeJe&peefvekeÀ ©iCeeue³e ieefjyeebvee HegjsMee ÒeceeCeele JewÐeefkeÀ³e mesJee HegjefJeC³eele DemeceLe& þjleerue DeeefCe
Keepeieer ©iCeeue³e Demeueer lejer l³eeleerue peemle efkebÀceleer®³ee JewÐeefkeÀ³e mesJee ieefjyeevee HejJe[Ceej
veenerle. De eefCe pej keÀe ³ee JewÐeefkeÀ³e mesJee ieefjyeevee HejJe[u³ee veenerle lej les mesJee®ee ueeYe IesCeej
veenerle. l³eecegUs l³ee J³eeqkeÌle®eer MeejerefjkeÀ #ecelee keÀceer nesF&ue. ³ee®ee HeefjCeece DeLe&J³eJemLes®³ee
GlHeeove Òeef¬eÀ³esJej nesF&ue. ne GlH eeove Òeef¬eÀ³esJejerue vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece nesT ve³es cnCetve
mejkeÀejuee ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e mesJee yeepeej YeeJeeHes#ee keÀceer ojele meeJe&peefvekeÀ ©iCeeue³eele GHeueyOe
keÀ©ve osCes iejpes®es Deens.
GHe¬eÀce mHe<ì keÀje :
1) SDej Fbef[³ee® es KeepeieerkeÀjCe JneJes keÀe?
2) pej je<ì^er³e mebj#eCe ouee®es KeepeieerkeÀjCe Peeues lej keÀe³e nesF&ue?
3) ceneje<ì^ jep³e HeefjJenve ceneceb[Ue®³ee SsJepeer Keepeieer yemesme ®eeueJeC³eele ³eeJ³eele keÀe?
4) Yeejleeleerue meeJe&peefvekeÀ Deejesi³e ke WÀês ieefjyeebvee keÀe³e&#eceHeCes JewÐeefkeÀ³e mesJee HegjefJeleele keÀe?
l³ee®³eeSsJepeer Keepeieer Deejesi³e keWÀês DemeeefJele keÀe?munotes.in

Page 19

192.5 jneCeerceevee®ee opee& DeeefCe GlHeeove (STANDARD OF LIVING
AND PRODUCTION)
leÊJe -8o s M e e l e e r u eu e e s k e À e b ® e sj n e Ceerceeve Jemlet DeeefCe mesJeeb®³ee efveefce&leer #ecelesJej DeJeuebyetve
Demeles.
Principle 8 -A Country’s standard of living depends on its
ability to produced goods and services.
peieeleerue JesieJesieUîee osMeeleerue ueeskeÀeb®³ee jneCeerceeveel e HeÀjkeÀ Demelees. SKeeÐee efouesu³ee
JesUsme osMeeleerue jneCeerceeve ns l³eeJesUsme osMeeleerue Òel³eskeÀ veeieefjkeÀeb ceeies efkeÀleer Jemlet DeeefCe mesJeeb®ee
HegjJeþe GHeueyOe Deens ³eeJej þjles. jneCeerceeve ns meJe&meeOeejCeHeCes osMeeleerue ueesk eÀmebK³esmeeþer
GHeueyOe Demeuesues DeVe, Jemlet, efveJeeje, keÀjceCetkeÀer®eer meeOeves, DeewIeìkeÀeb®³ee GHeueyOelesJej DeJeuebyetve Demeles. meJe&meeOeejCeHeCes osMee®³ee jneCeerceevee®ee opee& ne oesve
iees<ìeRJej DeJeu ebyetve Demelees.
1) osMeele GlHeeove Peeuesu³ee Jemlet Je mesJee.
2) osMeele GHeueyOe Demeuesueer ueeskeÀmebK³ee.
yeouel³ee keÀeueceeveevetmeej SKeeÐee osMeeleerue ueeskeÀeb®³ee jneCeerceeveele ceesþîee ÒeceeCeele
HeÀjkeÀ Dee{Ulees. ³ee®es ÒecegKe k eÀejCe cnCepes GlHeeokeÀlee nes³e. GlHeeokeÀlee cnCepes Òeleer #eceleeme
efvecee&Ce nesCeeN³ee Jemlet Je mesJeeb®ee oj nes³e. p³ee osMeeleerue ÞeefcekeÀeb®eer GlHeeokeÀlee peemle Demeles l³ee
osMeeleerue jneCeerceeve G®®e opee&®es Demeles lej p³ee osMeelee rue ÞeefcekeÀeb®eer GlHeeokeÀlee keÀceer Demeles
l³ee osMeeleerue jneCeerceeve nueke̳ee opee&®es Demeles. l³ee®eÒeceeCes GlHeeoveJee{er®ee oj G®®e Demeleevee
meg×e jneCeerceevee®ee opee& KeeueeJeuesuee Dee{Ulees ³ee®es keÀejCe cnCepes -
1) l³ee osMeeleer ue ueeskeÀmebK³ee Jee{er®ee Jesie GlHeeove Jee{er®ee JesieeHes#ee peemle Demeles. ³ee osMeebvee
ueeskeÀmebK³ee Jee{er®³ee JesieeHes#ee GlHeeove Jee{er®ee oj G®®e þsJeC³eele DeHe³eMe Deeuesues Demeles.
2) jneCeerceevee®ee opee& KeeueeJeC³ee®es DeeCeKeer Ske À keÀejCe cnCepes ³eg×, vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer,
jepekeÀer³e DeefmLejlee Fl³eeoer.
3) HejosMeeleerue Jesieeves yeoueCeejs jneCeerceeve nes³e.
jneCeerceevee®ee opee& G®®e þsJeC³eemeeþer keÀener osMe GlHeeoveJee{er®ee JesieeJej ue#e keWÀefêle
keÀjleele. Hejblet þjeefJekeÀ ueeskeÀeb®³ee jneCeerceevee®ee opee& G®®e Demelees. yeekeÀer ueeskeÀ meJe&meeceev³e
peerJeve peiele Demeleele. Hejblet mejemejer jneCeerceevee®ee opee& G®®e Dee{Ulees.
jneCeerceevee®ee opee& Gb®eeJeC³eemeeþer osMeeleerue efve³eespevek eÀejkeÀevee GlHeeokeÀlee Jee{JeeJeer
ueeieles. ³eemeeþer keÀeceieejebvee ®eebieues ÒeefMe#eCe ÐeeJes ueeieles. veJeerve leb$e%eevee®ee JeeHej Meke̳e
nesC³eemeeþer DeefOekeÀ Yeeb[Jeue efveefce&leer keÀjeJeer ueeieles. keÀeceieejebvee G®®e efMe#eCeemeeþer H ejosMeele
HeeþJeeJes ueeieles. cnCepes efve³eespevekeÀejkeÀevee YeeweflekeÀ DeeefCe ceeveJeer Yeeb[Jeueele iebgleJeCetkeÀ keÀjeJeer
ueeieles.munotes.in

Page 20

20p³ee osMeeleerue keÀeceieej ÒeefleÞeceleeme peemle ÒeceeCeele Jemlet Je mesJee efvecee&Ce keÀjleele l³ee
osMeele erue ueeskeÀeb®es jneCeerceeve G®®e Demeles. Lees[ke̳eele osMeeleerue jneCeerceevee®ee opee& ne l³ee
osMee®³ee je<ì^er³e GlHeeoveeJej DeJeuebyetve Demelees.
GoenjCe 1
DecesefjkesÀceO³es GlHeeove Jee{er®ee oj G®®e Deens.
DecesefjkeÀve veeieefjkeÀebvee J esleve G®®e efceUles.
Jesleveoj G®®e Demeu³eecegUs DecesefjkeÀve veeieefjkeÀeb®ee jneCeerceevee®ee opee& G®®e Deens.
DecesefjkeÀve ueeskeÀ iee[er, T.V.Kejsoer keÀ© MekeÀleele DeeefCe G®®e JesleveecegUs Heesef<ìkeÀ DeVe,
HeÀUs, ogOe, Deb[er, ceebme DeefO ekeÀ Kejsoer keÀjleele. mJeeYeeefJekeÀ DecesjerkeÀve veeieefjkeÀeb®ee
jneCeerceevee®ee opee& G®®e Demelees.
ÒeMve : legcner DeeefCe legce®³ee DeeF&Jeef[ueeb®³ee efkebÀJee Deepeer Deepeesyee®³ee jneCeerceevee®ee opee&ceO³es
HeÀjkeÀ Deens keÀe? HeÀjkeÀ Dem eu³eeme ne HeÀjkeÀ keÀe efvecee&Ce Peeuee?
jneCeerceevee®ee opee&le nesCeeje yeoue yeN³ee®e JeosMee®³ee GlHeeove #ecelesle Jee{ Peeueer Deens.
Heefnu³ee efHe{erHes#ee ³ee efHe{erle efMe#eCee®ee opee& G®®e Demeu³eeves Jesleve oj G®®e Deens.
Jesleveoj G®®e Demeu³eeves GlHeVe HeeleUerle Jee{ Peeueer DeeefCe ³ee efHe{erleerue J³ekeÌleer DeVe, Jem$e,
efveJeeje, efMe#eCe, ceveesjbpeve, Deejesi³e ns IeìkeÀ G®®e opee&®es GHeYeesiet ueeieues. l³eecegUs l³eeb®ee
jneCeerceevee®ee opee& G®® e Deens. Lees[ke̳eele ³ee efHe{erpeJeU G®®e opee&®es efMe#eCe Demeu³eeves
GlHeeokeÀlesle Jee{ Peeueer. l³eecegUs Heefnu³ee efHe{erHes#ee jneCeerceevee®ee opee& G®®e Dee{Ulees.
GHe¬eÀce :
1) legce®³ee HeeuekeÀebMeer Je Iejeleerue Je=× ueeskeÀebMeer ®e®ee & keÀje DeeefCe l³eeb®³ee efHe{erHeemetve les legce®³ee
efHe{erHe³e¥le jneCeerceeveele keÀe³e yeoue Peeues ³eeJej omleeSsJepe le³eej keÀje.
2) legcneuee keÀe³e Jeeìles, pej legce®³ee peerJeveeleerue jneCeereceeveele Peeuesu³ee megOeejCes®ee
meceepeeleerue meJe& IeìkeÀebvee HeÀe³eoe nesF&ue? legce®³ee GÊejeuee HegjeJee Ðee.
2.6 ®eueve mebmLesleerue Jee{ DeeefCe efmHeÀleer (INCREASE IN
CURRENCY SYSTEM AND INFLATION)
leÊJe -9 p³eeJesUer mejkeÀej ceesþîee ÒeceeCeele ®eueveefveefce&leer keÀjles l³eeJesUer e fkebÀceleJee{
Ie[tve ³esles.
Principle 9-Prices Rise when Government Prints too much
money.munotes.in

Page 21

21osMeele ieefjyeer ceesþîee ÒeceeCeele Demesue lej meJe&meeOeejCeHeCes Demee efJe®eej kesÀuee peelees efkeÀ
ueeskeÀebkeÀ[s Hewmes veenerle. Kejsoer MekeÌleer veener cnCetve ueeskeÀ iejerye Deensle. DeMee HeefjefmLeleerle yeBkeÀebveer
ceesþîee ÒeceeCeele veesìe íeHetve iejeryeebvee Jeeìu³ee lej ieefjyeer otj nesF&ue keÀe? ieefjyeer otj nesCeej veener.
keÀejCe pej DeefOekeÀ veesìe íeHetve ieefjyeeb®³ee neleele He wmee Deeuee. l³eecegUs ieefjye J³eeqkeÌle
peerJeveeJeM³ekeÀ Jemletvee ceesþîee ÒeceeCeele ceeieCeer keÀjleerue. Hejblet HewMee®ee HegjJeþe p³ee ÒeceeCeele Jee{uee
l³ee ÒeceeCeele peerJeveeJeM³ekeÀ Jemlet®ee HegjJeþe Jee{Ceej veener. l³eecegUs peemle Hewmee keÀceer
peerJeveeJeM³ekeÀ Jemlet®ee Heeþueeie keÀjsue. l³eecegUs peerJeveeJeM³ekeÀ Jemletb®³ee efkebÀceleerle ceesþîee ÒeceeCeele
Jee{ nesF&ue. Jee{l³ee efkebÀceleeruee peerJeveeJeM³ekeÀ Jemlet Kejsoer keÀjCes meJe&meeceev³e veeieefjkeÀebvee
HejJe[Ceej ve ener. DeeefCe mJeeYeeefJekeÀHeCes peerJeveeJeM³ekeÀ Jemlet DeeefCe mesJeebHeemetve ieefjye J³eeqkeÌle Jebef®ele
jenleerue.
Òel³e#eele pesJne DeLe&J³eJemLesle HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{ nesles lesJne Jemlet Je mesJeeb®³ee
efkebÀceleer Jee{leele. HeCe p ej GlHeeove meeOeves HetCe& jespeieej DeJemLesle vemeleerue lej Jee{leer ceeieCeer HetCe&
keÀjC³eemeeþer GlHeeove meeOeves GHe³eesieele ³esleele l³eecegUs Jemlet Je mesJee®³ee GlHeeoveele Jee{ nesles.
l³ee®eÒeceeCes GlHeeove meeOevee®³ee JeeHejecegUs jespe ieejele osKeerue ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ nesles. DeeefCe
ieefjyeer otj nesC³eeme ceole nesles.
DecesjerkeÀve DeLe&Meem$e%e Dee³eefJe¥ie efHeÀMej³ e e b v e e rD e e H e u ³ e e1 9 1 1m e e u e e rÒ e e f m e ×P e e u e s u ³ e e
ThePurchasig Power Of Money ³ee ûebLeele ®eueve mebK³ee ceeve efme×eble ceeb[uee.
HewMee®³ee mebK³esle Peeuesu³ee yeoueevegmeej l³ee®e ÒeceeCeele efkebÀcele HeeleUerle yeoue Ie[tve
³eslees. efHeÀ Mej®³ee celes, ’Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece Demeleevee Heefj®eueveeleerue HewMee®³ee mebK³esle Jee{
Peeueer Demel ee efkebÀcele HeeleUerle l³ee®e ÒeceeCeele Jee{ nesles DeeefCe HewMee®³ee cetu³eele l³ee®e ÒeceeCeele
Ieì nesles. HewMee®³ee mebK³esle Ieì Peeueer Demelee l³ee®e ÒeceeCeele efkebÀcele HeeleUerle Ieì nesles Je HewMee®³ee
cetu³eele Jee{ nesles.“ ³ee®ee®e DeL e& Demee efkeÀ, HewMee®eer mebK³ee ogHHeì Peeueer Demelee efkebÀcele HeeleUer
ogHHeì nesles Je HewMee®es cetu³e efveceHeì nesles. ³eeGueì HewMee®³ee mebK³esle efvecc³eeves Ieì Peeueer Demelee
efkebÀcele HeeleUerner efvecc³eeves keÀceer nesles Je HewMee®es cetu³e ogHHeì nesles.
Goe.
1) DeLe&J³eJemLes®³ee DeeefLe &keÀ J³eJenejele ceesþîee ÒeceeCeele Hewmee Demesue lej GHeYeeskeÌl³ee®³ee
GlHeVeele Jee{ nesF&ue. GHeYeeskeÌles efJeefJeOe Jemlegmeeþer ceeieCeer Jee{Jeleerue. keÀejCe GHeYeeskeÌl³ee®eer Kejsoer
MekeÌleer Jee{sue. DeMee efmLeleerle HegjJeþe pej efmLej Demeu³eeves GlHeeokeÀ ceeieCeer HegjJeC³eeme DemeceLe&
þjleerue. cnCetve GlHeeokeÀ efkebÀcele Jee{Jeleerue Je l³ee®ee HeefjCeece cnCepes YeeJeJee{ nesF&ue.
ef¬eÀ³ee : YeeJeJee{ cnCepes keÀe³e?
keÀener efJeefMe<ì keÀeueKeb[ekeÀjlee Jemlet Je mesJeeb®³ee efkebÀceleerle Jee{ nesles l³eeuee YeeJeJee{
cnCeleele.
YeeJeJee{ nesles lesJne Jemlet Je mesJeeb®³ee efkebÀceleer Jee{leele HeCe HewMee®es cetu³e Ieìles.
GHeYeeskeÌles Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀceer keÀjleele.munotes.in

Page 22

22®eueveeleerue HewMee®³ee mebK³esle p³ee ÒeceeCeele Jee{ ne sles l³ee ÒeceeCeele efkebÀcele HeeleUer Jee{les Je
DeLe&J³eJemLesle YeeJeJee{er®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles.
GoenjCe -2
DeLe&J³eJemLesle pej KetHe efMebHeer yesjespe ieej Demeleerue. efMebH³eekeÀ[s keÀ®®³ee ceeuee®ee YejHetj
HegjJeþe Demesue. DeMee efmLeleerle mejkeÀejves yeBkesÀuee meebietve HewMee®eer íHeeF& kesÀueer DeeefCe ns peeoe Hewmes
ieefjyee®³ee neleele efoues lej keÀe³e nesF&ue?
GÊej -
ieefjyeeb®³ee neleele Hewmee Deeu³eeves ieefjye J³ekeÌleer leer jkeÌkeÀce keÀHe[s Kejsoermeeþer JeeHejleerue.
efMebH³eeuee Jee{erJe ceeieCeer efceUsue.
efMebH³eeuee keÀece efceUeu³eeves jespeieej Jee{sue.
jespeieejele Jee{ Peeu³eeves ieefjyeevee GlHeVe efceUsue DeeefCe ieje rye J³ekeÌleer DeeHeuee Hewmee
keÀHe[îeeJej Ke®e& keÀjleerue. lesJne efMebH³eekeÀ[s ve JeeHejuesues pes keÀHe[s Demeleerue les mebHeleerue. HeCe
l³eeveblej cee$e ceeieCeer Jee{ueer lej efkebÀceleer Jee{leerue.
Lees[ke̳eele DeMee ÒekeÀejs HewMee®ee Jee{le e HegjJeþe yeepeejeleerue Jemlet®eer efkebÀcele Jee{Jelees DeeefCe
meJee&le cenÊJee®es neleele Hewmee Deeuee lejer iejerye J³eeqkeÌle meJe&®e Hewmee keÀHe[îeeJej Ke®e& keÀjCeej
veener.
2.7 efmHeÀleer DeeefCe yesjespeieejer (INFLATION AND
UNEMPLOYMENT)
leÊJe -10 efmHeÀleer DeeefCe yesjespeieejer ³eeleerue DeuHekeÀeueerve HeefjCeece JeeìHeeuee meceepeeuee
leeW[ ÐeeJes ueeieles.
Principle 10 -Society faces a short -run trade off between
inflaction and unemployment.
ceneieeF& DeeefCe yeskeÀejer ³eeleer ue Dev³eesv³e mebyebOe DeeHeCeeme Jee{l³ee yesjespeieejer®ee oj ne
ceneieeF& Jee{Jelees Demes mHe<ì keÀjles. ueb[ve mketÀue Dee@HeÀ FkeÀe@vee@efcekeÌme ³esLes Òee. S. [yu³et, efHeÀefueHme
³eebveer 1958 ceO³es (F.me. 1861 -1957 ³ee keÀeUeleerue) Fbiue[ceOeer ue Jesleve ojeleerue yeouee®ee
meKeesue DeY³eeme kesÀuee. ³ee DeY³eemeele l³eebvee Fbiueb[ceO³es Jeeef³eele efvekeÀì®ee mebyebOe Demeu³ee®es Dee{Ules. Òee. S. [yu³et efHeÀefueHme ³eebveer YeeJeJee{ Je yesjespe ieej
³eeleerue J³emle mebyebOe mHe<ì kesÀuee Deens. cnCepes®e pesJne YeeJeJee{ G®®e HeeleUerJej Demeles lesJne
yesjespeieejer®es ÒeceeCe DeuHe Demeles. ³eeGueì pesJne YeeJeJee{ G®®e HeeleUerle Demeles lesJne yesjesieieejer®es
ÒeceeCe Del³euHe Demeles. lesJ ne yesjespeieejer Òe®eb[ Demeles. ³ee oesvner mecem³eebJej GHee³e MeesOeleevee
mejkeÀejuee Heg{erue efveCe&³e I³eeJes ueeieleele.
mejkeÀejuee yesjespeieejerJej efve³eb$eCe DeeCee³e®es Deens lej l³eebvee YeeJeJee{ meesmeeJeer ueeieles.
YeeJeJee{ efve³eb$e Ceele DeeCee³e®eer lej yesjespeieejer menve keÀjeJeer ueeieles.munotes.in

Page 23

23YeeJeJee{ Je yesjespeieejer ³eele HejmHejefJejesOeer mebyebOe Demeu³eeves YeeJeJee{erJej mebHetCe& efve³eb$eCe
þsJelee ³esle veener efkebÀJee yesjespeieejer®es mecetU G®®eeìCe keÀjlee ³esle v eener.
mejkeÀejuee YeeJeJee{ menve keÀ©ve keÀener ÒeceeCeele yesjespeieejerJej efve³eb$eCe efceUefJeCes Meke̳e Deens.
YeeJeJee{ DeeefCe yesjespeieejer ³eeleerue HejmHej J³emle mebyebOe J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer efHeÀefueHme
³eebveer SkeÀe Je¬eÀe®ee JeeHej kesÀuee l³ee Je¬eÀeuee efHeÀefueHme Je¬eÀ cnCeleele.
Deeke=Àleer 2.1 yesjespeieejer®ee oj -efHeÀefueHme Je¬eÀeleerue mecee³eespeve
Deeke=Àleerle OXDe#eeJej yesjespeieejer®ee oj OYDe#eeJej YeeJeJee{ oMe&efJeueer Deens.
YeeJeJee{ Metv³e He eleUerJej Deens. Rne cetU®ee meceleesue efyebot Deens. mecepee mejkeÀejves efJemleejerle
ceewefêkeÀ OeesjCe DeekeÀejues lej meceûe ceeieCeerle Jee{ nesF&ue. l³eecegUs GlHeeoveele Jee{ nesF&ue. cnCetve
DeLe&J³eJemLee Pefyebotle peeF&ue. Pefyebotleerue Ye eJeJee{ ner Refyebotleerue YeeJeJee{er Hes#ee peemle Deens.
mJeeYeeefJekeÀ Jemlet®³ee efkebÀceleerle Jee{ nesF&ue. Hejblet meceûe ceeieCeerle Jee{ Peeu³eeves GlHeeoveele Jee{
nesTve jespeieejele Jee{ nesF&ue. yesjespeieejer®ee oj vewmeefie&keÀ yesjespeiee jer®ee oj (M)Hes#ee keÀceer
nesF&ue. DeMee ÒekeÀejs Pefyebotle yesjespeieejer RefyebotHes#ee keÀceer cee$e YeeJeJee{ DeefOekeÀ jenerue. cee$e ³esLes
efmLejlee nesles®e Demes veener.
meejebMe :
keÀceer yesjespeieejer peemle YeeJeJee{.
yesjespeieejer J e YeeJeJee{ J³emle mebyebOe
YeeJeJee{ efve³eb$eCeemeeþer ceewefêkeÀ OeesjCee®ee DeJeuebye, yesjespeieejer, JesleveJee{ DeeefCe YeeJeJee{
³eeb®³eeleerue mececetu³eve efkebÀJee HeefjCeece JeeìHe.
p³eeJesUer yeskeÀejer®ee oj keÀceer Demelees. l³eeJesUer Jes leveJee{er®ee oj peemle Demelees. ³eeGueì
yesjespeieejer®ee oj peemle Demeleevee JesleveJee{er®ee oj keÀceer Demelees. Þeceemeeþer DemeCeejer ceeieCeer
Hejes#e mJe©Hee®eer Demeles. DeLe&J³eJemLesleerue yesjespeieejer®ee oj ceeieCeer®es Òeefleefyebye ceevel ee ³esles.
efHeÀefueHme Je¬eÀ ne yesjespeieejer®ee oj Je YeeJeJee{ ³eeleerue mebyebOe mHe<ì keÀjlees.munotes.in

Page 24

24GoenjCe -1
2008 -2009 ceO³es DeLe&J³eJemLesceO³es DecesjerkesÀ®³ee efJeÊeer³e Deefj<ì Deeues.
efJeÊeer³e J³eJemLee keÀesmeUueer DeeefCe MesDeme& ceekex Àì leesìîeele iesues.
yesjespeieejerle Jee{ Peeueer USA mejkeÀejves keÀjele Ieì kesÀueer DeeefCe meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le Jee{
kesÀueer.
Apex yeBkesÀves USAceOeerue HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{ kesÀueer.
GefÎ<ìîes yesjespeieejer keÀceer keÀjCes ns nesl es.
ef¬eÀ³ee :
DecesefjkeÀve mejkeÀejves DeefOekeÀ Deeuesuee Hewmee J³eJemee³eele iegbleJeuee. HewMee®ee JeeHej veJeerve
He@ÀkeÌìjer meg© keÀjC³eemeeþer kesÀuee. l³eecegUs GlHeeove#eceles ceO³es Jee{ Peeueer. ³ee®ee HeÀe³eoe keÀesCeeuee
Peeuee? meceepee uee GlHeeoveele Jee{ Peeueer cnCetve HegÀkeÀì pesJeCe efceUeue keÀe?
DecesefjkeÀves DeefOekeÀ Hewmee ye®ele keÀ©ve He@ÀkeÌìjerceO³es iegbleJeuee l³eecegUs GlHeeove#ecelee Jee{ueer.
mJeeYeeefJekeÀ DeefOekeÀ GlHeeove keÀjC³eemeeþer ÞeefcekeÀeb®³ee jespeiee jele Jee{ Peeueer.
ÞeefcekeÀeb®³ee Jesleve ojele Jee{ Peeueer.
ÞeefcekeÀebvee DeefOekeÀ Jesleve efceUeu³eeves ÞeefcekeÀebveer DeeHeuee GHeYeesie Ke®e& Jee{efJeuee DeeefCe Heeefnpes
l³ee Jemlet Kejsoer kesÀu³ee.
DeMee ÒekeÀejs DeuHekeÀeUele yesjespeieej er, JesleveJee{, YeeJeJee{ ³eeleerue ognsjer mebyebOe efometve
³eslees. mejkeÀej Ke®e& jkeÌkeÀcesle yeoue keÀ©ve keÀje®³ee ojele yeoue keÀ©ve DeeefCe veJeerve veesìeb®eer
efveefce&leer keÀ©ve ®eueveefmHeÀleer DeeefCe yesjespeieejer ³eeb®ee SkeÀef$ele Heefj Ceece meeOeC³ee®ee Òe³elve keÀjles.
ceewefêkeÀ Je jepekeÀesDemeles.
2.8 meceejesHe (CONCLUSION)
Del³eeOegefvekeÀ iegbleeiegbleer®ee DeeefCe ÒeYeeJeer DeeefLe&keÀ efJeMuesJeeHej kesÀuee peelees.
meoj ÒekeÀjCeeceO³es ueeskeÀ HejmHejebMeer megmebJeeo keÀmee meeOeleele ³eeefJeleerve lelJee®ee DeY³eeme GoenjCee®³ee mene³³eeves kesÀuee Deens leer lelJes H eg{erueÒeceeCes Deensle.
lelJe -5 J³eeHeej Òel³eskeÀemeeþer ®eebieuee Demelees.
lelJe -6 DeeefLe&keÀ GHe¬eÀce yeepeeje®³ee ceeO³eceeletve Dee³eesefpele keÀjCes DeefOekeÀ keÀe³e&#ece Demeles.
lelJe -7 Keepeieer yeepeeje®es GlHeeove megOeejC³eele mejk eÀej®eer YetefcekeÀe cenÊJeHetCe& Demeles.munotes.in

Page 25

25meceûe DeLe&J³eJemLee keÀMeer keÀe³e& keÀjles ³ee meboYee&le cenÊJee®³ee DemeCeeN³ee leerve lelJee®ee
DeY³eeme osKeerue DeeHeCe ³ee ÒekeÀjCeele kesÀuee Deens leer lelJes Heg{erueÒeceeCes Deensle.
lelJe -8o s M eeleerue ueeskeÀeb®es jneCeerceeve Jemlet DeeefCe mesJeeb®³ee efveefce&leer #ecelesJej DeJeuebyetve Demeles.
lelJe -9 p³eeJesUer mejkeÀej ceesþîee ÒeceeCeele ®eueveefveefce&leer keÀjles l³eeJesUer efkebÀceleJee{ Ie[tve ³esles.
lelJe -10 efmHeÀleer Deee fCe yesjespeieejer ³eeleerue DeuHekeÀeueerve HeefjCeece JeeìHeeuee meceepeeuee leeW[ ÐeeJes
ueeieles.
2.9 mejeJeemeeþer ÒeMve (PRACTICE QUESTIONS)
1) J³eeHeej meJee¥meeþer ®eebieuee Demelees GoenjCee®³ee mene³³eeves mHe<ì keÀje.
2) ueeskeÀ HejmHejebMee r megmebJeeo keÀmee meeOeleele ns meebieCeejer DeLe&Meem$ee®eer oesve lelJes mHe<ì keÀje.
3) meceûe DeLe&J³eJemLee keÀMeer keÀe³e& keÀjles ns meebieCeejer DeLe&Meem$ee®eer oesve lelJes mHe<ì keÀje.
4) DeeefLe&keÀ J³eJeneje®es mebIeìve keÀjC³eele yeepeej ³eb$eCes®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.
5) ueeskeÀeb®es jenCeerceeve Jemlet Je mesJeeb®³ee GlHeeoveebMeer keÀmes mebyebefOele Demeles les mHe<ì keÀje.
6) ®eueve mebK³esleerue Jee{ DeeefCe efmHeÀleer ³eeleerue mebyebOe mHe<ì keÀje.
7) ®eueve efmHeÀleer Dee efCe yesjespeieej ³eeleerue DeuHekeÀeueerve HeefjCeece JeeìHe mHe<ì keÀje.
8) efìHe efuene.
1) Keepeieer yeepeej DeeefCe mejkeÀej®eer YetefcekeÀe
2) ®eueveJee{ DeeefCe efkebÀceleJee{ mebyebOe
3) efmHeÀleer DeeefCe yesjespeieej
4) yeepeej³eb$eCes®es DeHe³eMe
munotes.in

Page 26

26cee@[îetue 2
IeìkeÀ -3
DeLe&Meem$e DeeefCe l³ee®³ee He×leer
(ECONOMICS AND ITS METHODS )
IeìkeÀ j®evee :
3.0 GefÎ<ìîes
3.1 Jew%eeefvekeÀ He×le
3.2 ie=efnlekeÀe®eer YetefcekeÀe DeeefCe cenÊJe
3.3 DeeefLe&keÀ Òeefleceeves
3.4 GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
3.5 GlHeeove Meke̳elee Je¬eÀ
3.6 met#ce DeLe&Meem$e
3.7 meceûe DeLe&Meem$e
3.8 Jemletefve<þ DeLe&Meem$e DeeefCe DeeoMe&Jeeoer DeLe&Meem$e
3.9 meejebMe
3.10 mejeJeemeeþer ÒeMve
3.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
DeLe&Meem$eeleeru e He×leer®ee DeY³eeme keÀjCes.
ie=nerlekeÀe®es cenÊJe mecepeeJetve IesCes.
GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Je GlHeeove Meke̳elee Je¬eÀ DeY³eemeCes.
met#ce DeLe&Meem$e Je meceûe DeLe&Meem$e HeÀjkeÀ DeY³eemeCes.
Jemlegefve<þ DeLe&Meem$e DeeefCe DeeoMe&Jee oer DeLe&Meem$e ³eeleerue HeÀjkeÀ mecepeeJetve IesCes.
3.1Jew%eeefvekeÀ He×leer (The Scientific Method )
Òee®eerve keÀeUeHeemetve mebMeesOeve DeeefCe ceeveJeer ®esvelee ³eele mebyebOe Demeu³ee®es efometve ³esles.
mebMeesOeve DeLeJee Meem$eer³e DeY³eem e ner SkeÀ efoIe&keÀeU ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens. l³eecegUs keÀesCelesner
mebMeesOeve ns Jew%eeefvekeÀ He×leerves®e kesÀues peeles. mebMeesOevee®³ee efoIe&keÀeueerve Òeef¬eÀ³es®ee efJe®eej keÀjleeveemunotes.in

Page 27

27Meem$eer³e He×leer®³ee ¬eÀceye× Hee³eN³eeb®ee efJe®ee j keÀjCes ¬eÀceÒeeHle þjles. Jew%eeefvekeÀ He×leer®³ee
Hee³eN³eebceO³es Meem$e%eebceO³es celeefYeVelee Demeueer lejer Jew%eeefvekeÀ He×leer®³ee keÀener meJe&meeceev³e Hee³eN³ee
Deensle l³ee Heg{erueÒeceeCes.
1) mecem³eemet$eCe -mebMeesOekeÀeuee keÀesCel ³ee efJeueeieles. DeeHeu³ee DeY³eemee®es #es$e DeeefCe mebMeesOeveemeeþer efveJe[C³eele Deeuesu³ee meeceev³e efJe#es$ee®es efJeefMe<ì mebMeesOeve mecem³esle ©Heeblej keÀjeJes ueeiele s. mecem³eemet$eCe keÀjleevee
mebMeesOevekeÀl³ee&uee DeeHeu³ee efJel³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ leer DeekeÀ[sJeejer pecee keÀjeJeer ueeieles.
2) ceeefnleer pecee keÀjCes -mecem³esMeer mebyebefOele IeìkeÀeb®eer ceeefnleer ÒeeLeefcekeÀ DeeefCe og³³ece leL³e
mebkeÀueve He×leer®³ee DeeOeejs efceUJeueer peeles.
3) ie=efnleke=Àl³ee®eer ceeb[Ceer keÀjCes -ie=efnleke=Àl³ee®eer efveefce&leer keÀjCes ne Meem$eer³e mebMeesOeveelee rue
ogmeje cenÊJee®ee ìHHee Deens. ie=efnleke=Àl³eecegUs mebMeesOekeÀe®es Þece, JesU, Hewmee ³ee meJee¥®eer®e ye®ele
nesles. ie=efnleke=Àl³e ns mew×ebeflekeÀ¢<ìîee mHe<ì meesHes, efJeefMe<ì mebMeesOeve mecem³es®³ee meboYee&le DevegketÀue
Je efvejer#eCe#ece Demeues Heeefnpes.
4) mebMeesOeve DeejeKe[e -mebMeesOeve DeejeKe[e ns mebMeesOeve keÀe³ee&®es efve³eespeve Deens. Meem$eer³e
mebMeesOevee®eer ©HejsleL³e mebkeÀue ve kesÀues peeles DeeefCe leke&ÀMeg× efJeMues5) vecegvee efveJe[ -vecegvee efveJe[ ner mebMeesOeve Òeef¬eÀ³esleerue SkeÀ cenÊJeHetCe& Hee³ejer Deens. vecegvee
³eesi³e Je ÒeefleefveOeerkeÀ mJe©Hee®ee Demesue lej efve6) leL³eeb®es mebkeÀueve -mebMeesOekeÀ pesJne DeeHeu³ee mebMeesOeveemeeþer DeeJeM³ekeÀ leer ceeefnleer p³ee
He×leerves ieesUe keÀjlees l³eeuee leL³e mebkeÀueve He×leer cnCeleele.
7) leL³eeb®es JeieeakeÀjCe -leL³eeb®es mebkeÀueve kesÀu³eevebl ej l³ee®es JeieeakeÀjCe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles. leL³e mebkeÀueve ³eesi³e ÒekeÀejs Peeues lej mebMeesOekeÀeuee efveefM®ele GefÎ<ìeHe³e¥le Heesn®elee ³esles.
8) efveceeefnleer®³ee DeeOeejs leHeemetve HeneJes ueeieles. ie=efnleke=Àl³e mebMeesOeve keÀl³ee&®³ee efveGlejues lej les ie=efnleke=Àl³e mJeerke=Àle Demeles. Demee ie=nerleke=Àl³eeme efme×eblee®es mJe©He ÒeeHle nesles.
9) efme×eblee®eer ceeb[Ceer -efveyeewef×keÀ Òeef¬eÀ³esÜejs leL³eeb®es efkebÀJee Ieìveeb®es mJe©He Òeieì keÀ©ve l³eeleerue mebyebOeevee ³eLee³eesi³e ÒekeÀejs
mHe<ì keÀjCes cnCepes efve

Page 28

28Jejerue efJeMuesDeens. lemes®e mebMeesOeve ner SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Demetve l³eele DeveskeÀ Hee³eN³ee®ee meceeJesMe Deens. Jew% eeefvekeÀ
mebMeesOeve He×leerner SkeÀ efve3.2 ie=efnlekeÀe®eer YetefcekeÀe DeeefCe cenÊJe (THE ROLE OF THE
ASSUMPTIONS)
DeLe&Meem$eele meceepee®³ee DeeefLe&keÀ Jele&veemebyebOeer®es DeveskeÀ efJe®eej Je efme×eble Òel³e³eeme
³esleele. DeLe&Meem$eeleerue efme×eble ns ie=efnlekeÀebJej DeeOeeefjle Demeleele. DeLe&Meem$eeleerue efme×eble
DeJeemleJe ie=efnlekeÀeJej DeeOeeefjle Demeleerue lej les efme×eble Òel³e#e JeeHejele ³esCes DeJeIe[ Demeles.
DeLe&Meeem$ eer³e efJeMuesDeLe&Meem$eeleerue efme×ebleeJej efìkeÀe nesles. efme×eblee®es cenÊJe keÀceer nesles.
ie=efnlekesÀ JeeHe©ve DeLe&Meem$e%e efme×eblee®eer j®evee ke Àjleele les meceepeeleerue iegbleeiegbleer®³ee
JeemleJee®es Jew®eeefjkeÀ efJeMuesJ³ekeÌle kesÀuee peelees. DeMeeJesUer Flej HeefjefmLeleer efmLej ceeveu³eeme Flej Dev eskeÀ IeìkeÀeb®ee cetU
®eueeJejerue ÒeYeeJe otj keÀjCes Meke̳e nesles. efvejefvejeUîee ®eueebceOetve DeeJeM³ekeÀ l³ee ®eueebvee IesTve
DeveeJeM³ekeÀ les ®eue efmLej ceevetve efme×eble mHe<ì kesÀues peeleele.
CeTeris Peribus ³ee meb%es®ee DeLe& Flej Heef jefmLeleer efmLej DemeCes Demee Deens.
Ceteris Peribus ne ue@efìve YeenesC³eemeeþer Je SkeÀe mJeleb$e efkebÀJee keÀener IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀjleevee Flej HeefjefmLeerle yeoue neslee
keÀecee ve³es cnCetve Ceteri’s ner mebkeÀuHevee keÀe³ee&efvJele Peeueer.
Òee. kesÀvme ’Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece ns SkeÀ Demes efJeJes®eve Deens keÀer p³ee efJeJes®eveele keÀener
efJeefMe<ì ÒekeÀej®³ee yeoueeme ceev³elee efoueer peeles. Hejblet meJe &meeceev³e DeeefLe&keÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ
HeefjefmLeleer efmLej Deens. Demes ceevetve efJeJes®eve kesÀues peeles.“
DeLe&Meem$e ns meeceeefpekeÀ Meem$e Demeu³eeves l³eeleerue meJe&®e efme×eble meJe&®e keÀeUele Kejs
þjCeejs vemeleele lej les ie=efnlekeÀ ebJej DeJeuebyetve Demeleele. cnCetve DeLe&Meem$eeleerue efJeefJeOe mebkeÀuHevee
Je efme×eble mHe<ì keÀjleevee Flej HeefjefmLeleer efmLej Deens Demes ie=efnle Oejues peeles.
ceeieCeer®ee efme×eble ceeb[leevee cnCepes efkebÀcele Je ceeieCeer ³eeleerue J³ ekeÌle mebyebOe mHe<ì
keÀjleevee ueeskeÀeb®³ee DeeJe[er -efveJe[er GHeYeeskeÌl³ee®es GlHeVe, ueeskeÀmebK³ee F. ceeieCeerJej HeefjCeece
keÀjCeeN³ee iees<ìer efmLej Deensle Demes ceeveues peeles. ³eeuee®e DeLe&Meem$eer³e YeekeÀe³ece Demeleevee Demes cnCeleele.
ie=efnlekeÀeb®es iegCe -
1) DeLe&Meem$eer³e efJeMues2) YeefJe<³ekeÀeUele Deboepe J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer GHe³egkeÌle.munotes.in

Page 29

293) Òel³e#e J³eJenejeleerue mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer GHe³egkeÌle.
4) GÐeesiemebmLee GHeYeeskeÌlee F. Jew³eeqkeÌlekeÀ IeìkeÀeb®³ee Jele&CetkeÀer®ee DeY³eeme keÀjlee ³eslees.
ie=efnlekeÀeb®³ee ce³ee&oe -
1) ie=efnlekeÀecegUs DeeefLe&keÀ efJeJes®eve efmLeleerMeerue yeveles. ieefleceeve peieele DeLe&J³eJemLesle DeveskeÀ yeoue
nesleele l³eecegUs ³ee efJeMues2) DeeefLe&keÀ efJeMues3) DeveskeÀ JesUe DeefmLej Demeuesu³ee IeìkeÀebme ³ee lelJeele efmLej ceeveues peeles.
4) Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece Demeles ³ee ie=efnlekeÀebJej D eeOeejuesu³ee efme×ebleecegUs SKeeÐee DeeefLe&keÀ
Ieìves®es mebHetCe& mHe<ìerkeÀjCe efceUle veener. mebHetCe& mHe<ìerkeÀjCe efceUC³eemeeþer meJe& IeìkeÀeb®ee
SkeÀe®eJesUer DeY³eeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles.
Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece DemeCes ³ee ie= efnlekeÀeJej ce³ee&oe He[le Demeu³eelejer iegbleeiegbleer®³ee
Ieìveeb®es mHe<ìerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer ³ee mebkeÀuHeves®ee GHe³eesie neslees cnCetve DeLe&Meem$eeleerue ³ee
ie=efnlekeÀe®es cenÊJe veekeÀe©ve ®eeueCeej veener.
3.3 DeeefLe&keÀ Òeefleceeves /Òee©Hes (ECONOMIC MODELS)
DeLe&Meem$ee®³ee efJekeÀemeele DeeefLe&keÀ Òeefleceeveeb®es mLeeve Del³eble cenÊJee®es Deens.
DeLe&Meem$eeleerue Òeefleceeves ner Flej keÀesCel³eener Meem$eeHes#ee meesHeer Deensle. DeeefLe&keÀ ÒeMve Je l³eeb®es
Flej IeìkeÀebMee r Demeuesues mebyebOe iegbleeiegbleer®es Demeleele cnCetve l³eeb®es efJeMuesÒeefleceevee®eer iejpe Demeles.
DeeefLe&keÀ Òeefleceeves ner J³eeqkeÌle®³ee Jele&CegkeÀerJej DeeOeejerle Demeu³eecegUs Je J³eeqkeÌle®ee mJeYeeJe
HeefjefmLele ervegmeej yeoueCeeje Demeu³eecegUs DeeefLe&keÀ Òeefleceeves ieefCeleer Òeefleceevee SJe{er Kejer þjle
veenerle. lejermeg×e DeeefLe&keÀ Òeefleceeves ner Flej meeceeefpekeÀ Meem$eeHes#ee DeefOekeÀ keÀeìskeÀesj Je JeemleJe
Demeleele.
DeeefLe&keÀ Òeefleceev ee®ee JeeHej DeeefLe&keÀ efJeMuesDeeefLe&keÀ ÒeMve keÀmee mees[efJeuee peeF&ue ³ee meboYee&le efJeMuesÒeefleceeves DeeefLe&keÀ ÒeMveeb®³ee mees[JeCetkeÀermeeþer le³eej kesÀuesueer Demeleele.
J³eeK³ee :
1) DeeefLe&keÀ Òeefleceeve cnCepes efvejefvejeUîee DeeefLe&keÀ ®eueIeìkeÀeleerue HejmHej mebyebOee®ee meb®e nes³e.
2) Òee. efkebÀ[j yepe&j -Òeefleceeveele oesve DeeefLe&keÀ ®eue IeìkeÀeleerue mebyebOe efJe®eeje le IesTve lees
mebyebOe Deeke=Àleer, meceerkeÀjCes ³eeb®³ee mene³³eeves oeKeefJeuee peelees.
DeLe&Meem$eeleerue Òeefleceeves Deeke=Àl³ee, meceerkeÀjCes Je ieefCeleer meeOeves ³eeb®³ee mene³³eeves le³eej
kesÀueer peeleele. ³ee ÒeefleceeveeceO³es meJe&®e leHeMeerue yeejkeÀeF&ves oeKeefJeues peeleele Demes veener. Goe.munotes.in

Page 30

30DeLe&J³eJemLes®es Òeefleceeve ceeb[ues peele Demeleevee l³eeceO³es DeLe&J³eJemLes®eer meJe&®e ue#eCes meceeefJe<ì
kesÀueer peeleele Demes veener. ner meJe& Òeefleceeves ie=efnleeb®³ee DeeOeej s le³eej kesÀueer peeleele.
Hee@ue me@c³egDeuemeved ³eeb®³eeceles JeemleJe ie=efnles DeeefCe ÒeekeÀLeve #ecelee ³eebJej meceeOeevekeÀejkeÀ
Òeefleceevee®eer ³eesi³elee DeJeuebyetve Demeles. DeLe&le%eebceO³es meJe&meeceev³e ¢<ìerkeÀesve Demee Deens keÀer
DeeefLe&keÀ Òeefleceevee®eer ³eesi³elee l³ee Òeefleceevee®³ee GÎsMeeJej DeJeuebyetve Demeles. cnCepes®e DeeefLe&keÀ
Òeefleceeve mHe<ìerkeÀjCe keÀjCeejs Deens keÀer efveoeveelcekeÀ Deens ³eeJe©ve DeeefLe&keÀ Òeefleceevee®eer ³eesi³elee
þjles.
ce³ee&oe :
1) SKeeÐee ®eueIeìkeÀeJej SkeÀe®eJesUer DeveskeÀ IeìkeÀ HeefjCeece keÀjle Demeleevee meJe&®e IeìkeÀe®ee
efJe®eej kesÀuee peele veener. lej þjeefJekeÀ IeìkeÀe®ee efJe®eej keÀ©ve Flej IeìkeÀ efmLej Deensle Demes
ie=efnle ceeveues peeles l³eecegUs DeeefLe&keÀ Òeefleceevee®es cenÊJe keÀceer nesles.
2) DeeefLe&keÀ ®eueIeìkeÀeceO³es mLeuekeÀeue HejlJes yeoue Ie[tve ³esleele. oesve JesieJesieUîee keÀeueKeb[ele
SKeeÐee DeeefLe&keÀ ®eueIeìkeÀ efmLej Demet MekeÀle veener. l³ee®eÒeceeCes oesve JesieJesieUîee efþkeÀeC eer
DeeefLe&keÀ ®eueIeìkeÀele HeÀjkeÀ efometve ³eslees.
3.4 GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen (CIRCULAR FLOW OF INCOME)
GlHeVee®³ee ®eef¬eÀ³e ÒeJeen ne SkeÀ efme×eble Deens. ³eeefþkeÀeCeer DeLe&J³eJemLes®³ee oesve®e
IeìkeÀeb®es Òeefleceeve efJe®eejele Iesl eues peeles. JeemleefJekeÀ DeLe&J³eJemLee ner ceesþer iegbleeiegbleer®eer Je peìerue
Deens. pej DeeHeCe DeLe&J³eJemLesleerue meJee&®es mebyebOe SkeÀ$e Iesleues lej lees efme×eble nesCeej veener cnCetve
GÐeesiemebmLee Je kegÀìgbyes ³ee oesve IeìkeÀeceO³es j e<ì^er³e GlHeVe ®e¬eÀekeÀej He×leerves keÀmes efHeÀjles les mHe<ì
keÀ©ve Òel³e#eele DeLe&J³eJemLee keÀMeer keÀece keÀjles les mecepeeJetve Ieslee ³esles.
Deeke=Àleer 3.1 GlHeVee®ee ®eef¬eÀ³e ÒeJeen
Jemlet®es GlHeeove keÀjC³eemeeþer GÐeesiemebmLee k egÀìtbyeekeÀ[tve Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je
meb³eespekeÀ ns GlHeeovee®es ®eej IeìkeÀ efJekeÀle Iesleele ³ee IeìkeÀebvee GlHeeove Ke®e& cnCetve Keb[, Jesleve,
J³eepe, veHeÀe ³ee mJe©Heele GlHeVe osleele. l³eecegUs GlHeVee®ee ÒeJeeme meg© neslees. GÐeesieme bmLee
GlHeeove IeìkeÀe®³ee mene³³eeves Jemlet®es GlHeeove keÀjleele. nîee Jemlet Je mesJee GÐeesiemebmLee yeepeejele
vesTve efJe¬eÀer keÀjleele. cnCepes®e GHeYeesie Ke®e& ne GÐeesiemebmLeebvee ÒeeHleer efceUJetve oslees.munotes.in

Page 31

31kegÀìtbyeekeÀ[tve GHeYeesie Ke®ee&® ³ee mJe©Heele efceUeuesueer ÒeeHleer GÐeesiemebmLee GlHeeove IeìkeÀ
Kejsoermeeþer JeeHejleele lej GÐeesiemebmLeekeÀ[tve GlHeeove Ke®ee&®³ee mJe©Heele efceUeuesues GlHeVe kegÀìgbyes
Jemlet Je mesJee Kejsoermeeþer JeeHejleele. DeMeeÒekeÀejs GÐeesiemebmLee De Keb[HeCes GlHeeovee®es keÀe³e& meg©
þsJeles.
DeMeeÒekeÀejs GÐeesiemebmLeebveer kesÀuesuee Ke®e& ns kegÀìgbyemebmLes®es GlHeVe Demeles lej
GÐeesiemebmLeebveer le³eej kesÀuesues GlHeeove pesJne GHeYeeskeÌl³eeveer efkebÀJee kegÀìgbyemebmLeebveer JeeHejues D emeles
l³eemeeþer l³eebvee keÀener ceesyeouee GÐeesiemebmLeebvee ÐeeJee ueeielees. cnCepes®e kegÀìbgyemebmLes®ee Ke®e& ns
GÐeesiemebmLes®es GlHeVe Demeles. HeefjCeeceer GÐeesiemebmLes®es GlHeVe ns kegÀìgbyemebmLes®³ee Ke®ee&Jej DeJeuebyetve
Demeles. DeMeeÒ ekeÀejs GlHeVee®ee ÒeJeen ne DeKeb[HeCes GlHeeovemebmLee les kegÀìgbyes DeeefCe kegÀìgbyes les
GlHeeoveomebmLee Demee meg© Demelees ³eeuee®e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen cnCeleele.
3.5 GlHeeove Meke̳elee Je¬eÀ (PRODUCTION POSSIBILIT Y
CURVE)
Jemlet®³e e GlHeeoveemeeþer JeeHejues peeCeejs IeìkeÀ cnCepes Deeoeves nes³e. SKeeÐee Jemlet®³ee
GlHeeoveemeeþer Deeoeveeb®ee JeeHej kesÀuee peelees. meJe&meeceev³eHeCes Deeoeves keÀceer ÒeceeCeele GHeueyOe
Demeleele. yengleskeÀ DeeefLe&keÀ ÒeefleceeveeceO³es ieefCe leer meeOeveeb®ee JeeHej kesÀuee peelees. ³ee efþkeÀeCeer DeeHeCe
GlHeeove Meke̳elee Je¬eÀ ns Demes Òeefleceeve DeY³eemeCeej Deenesle keÀer pes cegueYetle DeeefLe&keÀ mHe<ìerkeÀjCe
keÀjC³eeme GHe³egkeÌle þjles.
GoenjCe : osMeeleerue GlHeeovee®es ÒeceeCe Jee{efJeC³eemeeþer veeieefjkeÀebvee Mew#eefCekeÀ Je Deejesi³e efJemesJeeb®ee HegjJeþe keÀjCes iejpes®es Demeles. l³eecegUs osMee®³ee peceeKe®ee&®³ee DeboepeHe$ekeÀeJej Ke®ee&®ee
yeespee Jee{lees. lejerosKeerue osMeeves Deejesi³e mesJee Jee{efJeC³e e®ee efveCe&³e Iesleuee lej l³ee osMeeuee
Mew#eefCekeÀ mesJeeJejerue Ke®e& keÀceer keÀjeJee ueeiesue. Lees[ke̳eele GlHeeove Meke̳elee Je¬eÀ Je Mew#eefCekeÀ
mesJeeJejerue Ke®e& DeeefCe Deejesi³e mesJeeJejerue Ke®e& ³eele efJe©× mebyebOe oMe&efJelees.
Deeke=Àleer 3.2munotes.in

Page 32

32Jejerue Deeke=Àleer®³ee OXDe#eeJej Deejesi³e mesJeeJejerue Ke®e& lej OYDe#eeJej Mew#eefCekeÀ
mesJeeJejerue Ke®e& oMe&efJeuee Deens.
pej meJe& Deeoeves Mew#eefCekeÀ mesJeeJej Ke®e& kesÀueerlej OAMew#eefCekeÀ mesJee®es GlHeeove Meke̳ e
nesles DeeefCe meJe& Deeoeves Deejesi³e mesJeeJej Ke®e& kesÀueer lej OFDeejesi³e mesJee®es GlHeeove Meke̳e nessles.
efyebot GJejerue Mew#eefCekeÀ mesJee Je Deejesi³e megefJeOeeb®es SkeÀef$ele GlHeeove GHeueyOe
meeOevemeeceûeer Je leb$e%eeveecegUs D eMeke̳e Deens lej Defyebotleerue GlHeeove cnCepes GHeueyOe
keÀe³e&#ecelesHes#ee keÀceer GlHeeove nes³e l³eeme DekeÀe³e&#ece GlHeeove cnCeleele.
pej OY 4Mew#eefCekeÀ megefJeOee®es GlHeeove Peeues lej OX 1Deejesi³e mesJee®es GlHeeove nesles
lej Mew#eefC ekeÀ mesJeeb®es GlHeeove OY 3Peeues lej Deejesi³e mesJeeb®es GlHeeove Jee{les DeeefCe OX 2nesles
DeeefCe pej Mew#eefCekeÀ mesJee®es GlHeeove OY 1Peeues lej Deejesi³e mesJeeb®es GlHeeove OX 4nesles.
DeMeeÒekeÀejs GlHeeove Meke̳eleeJe¬eÀ ce³ee&efole meeO eve mebHeÊeer®ee keÀe³e&#ece JeeHej keÀ©ve efYeVe
GlHeeoveeceO³es keÀMeeÒekeÀejs Dev³eesv³e mebyebOe neslees les mHe<ì keÀjlees.
Lees[ke̳eele GlHeeove Meke̳elee Je¬eÀ DeLe&J³eJemLee Mew#eefCekeÀ megefJeOee efceUefJeC³eemeeþer
Deejesi³e megefJeOee efke Àleer ÒeceeCeele keÀceer keÀjeJ³ee ueeieleele ³ee®es mHe<ìerkeÀjCe oslees.
1) pej DeLe&J³eJemLesle leb$e%eeveeceO³es efJekeÀeme Peeu³eeves meceepeele Jee{erJe Òel³eskeÀ Deejesi³e mesJeeb®³ee
pees[eruee Mew#eefCekeÀ mesJee®es GlHeeove Jee{efJeC³ee®ee efve Ce&³e Iesleuee peele Demesue lej GlHeeove Meke̳elee
Je¬eÀ Heg{erueÒeceeCes Demesue.
Deeke=Àleer 3.3
pej kegÀMeue ÞeceerkeÀ, veJeerve GlHeeove leb$e, veJeerve MeesOe ³eele Jee{ Peeueer DeeefCe
GlHeeoveemeeþer ³ee®ee JeeHej DeefOekeÀ kesÀuee lej Gl Heeoveele Jee{ nesles l³eecegUs cetU®ee GlHeeove
Meke̳elee Je¬eÀ GpeJeerkeÀ[s mejkeÀlees.
AB³ee GlHeeove Meke̳elee Je¬eÀeHes#ee A1B1³ee Je¬eÀeJej Mew#eefCekeÀ mesJee DeeefCe Deejesi³e
mesJee ³eeb®es peemle GlHeeove nesles.munotes.in

Page 33

33GlHeeove Meke̳elee Je¬ eÀ DeeefCe mebOeer Ke®e& :
1) pej DeLe&J³eJemLee meeOevemeeceûeer®ee JeeHej Mew#eefCekeÀ megefJeOeemeeþer peemle keÀjerle Demesue DeeefCe
Deejesi³e megefJeOeeJej keÀceer keÀjle Demesue lej GlHeeove Meke̳elee Je¬eÀ leerJe´ Gleeje®ee Demelees.
Deeke=Àl eer3.3
2) pej DeLe&J³eJemLee meeOevemeeceûeer®ee JeeHej Mew#eefCekeÀ megefJeOeemeeþer keÀceer keÀjerle Demesue DeeefCe
Deejesi³e megefJeOeemeeþer peemle keÀjerle Demesue lej GlHeeove Meke̳elee Je¬eÀ Hemejì Demelees. Heg{erue
Deeke=Àleerle oMe&efJeuee Deens.
Deeke=Àleer 3.4munotes.in

Page 34

34Jejerue Deeke=Àleer Mew#eefCekeÀ mesJeeJejerue GlHeeove keÀceer nesle Demetve Deejesi³e mesJeeJejerue
GlHeeoveele Jee{ nesle Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) efìHe efuene GlHeeove Meke̳elee Je¬eÀ.
2) pej DeLe&J³eJ emLesle leb$e%eeveeceO³es efJekeÀeme Peeu³eeves meceepeele Jee{erJe Deejesi³eJeOe&keÀ mesJeeb®³ee
meceJesle meceepe DeefOekeÀeefOekeÀ Mew#eefCekeÀ mesJee GlHeeove keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesles ns legcner GlHeeove
Meke̳elee Je¬eÀe®³ee meene³³eeves keÀmes mH e<ì keÀjeue.
3.6 met#ce DeLe&Meem$e (MICRO ECONOMICS)
DeLe&Meem$eer³e efJeMuesl³eeleerue Heefnuee ¢<ìerkeÀesve met#ceue#eer nes³e. ogmeN³ee ¢<ìerkeÀesveeme meceû eue#eer efkebÀJee mLetue ¢<ìerkeÀesve
Demes veeJe efoues peeles. DeLe&Meem$eer³e DeY³eemee®³ee ³ee He×leer nUtnUt Gl¬eÀeble nesle iesu³ee Deensle.
met#ce DeeefLe&keÀ efJeMuescnCetve DeefOekeÀ HetJeea®ee ceeveuee peelees. DeLee&le 17 les 19 J³ee MelekeÀe®³ee keÀeUele Fbiue[, ÖeÀevme,
pece&veer, Fìueer ³ee ³egjesefHe³eve osMeele ³ee DeY³eemeHe×leer®ee DeefOekeÀ ÒeceeCeele JeeHej nesle neslee. Hejblet
DeOetveceOetve ceeuL eme, ceekeÌme& ³eebmeejK³ee DeLe&Meem$e%eebveer l³ee®³ee®e pees[eruee mLetue DeLe&Meem$eer³e
efJeMuesDeLe&Meem$e%e efJekeÀmesue, ke@Àmesue lemes®e efye´ìer Me DeLe&Meem$e%e je@yeì&meved nebês ³eebveerner met#ce efJeMuesleb$eeyejesyej®e mLetue DeLe&Meem$ee®eener JeeHej kesÀuesuee efomelees. ÖeÀevme®³ee efvemeie&Jeeoer DeLe&Meem$e%e
keÌJesmves ³eeves osKeerue meceûe DeLe&Meem$eer³e efJeMueskeÀeUele meJe&®e ÒecegKe DeLe&Meem$e%e iejpe Je meesF&ÒeceeCes ³ee oesvner DeY³eeme leb$ee®ee JeeHej keÀjleele.
DeLe&Meem$eer³e DeO³e³eveeceO³es nîee oesvner mebkeÀuHevee Del³eble cenÊJee®³ee Demetve DeLe&Meem$ee®³e e
GieceeHeemetve DeO³e³eve keÀjleevee ³ee He×leerÜejs DeO³e³eve keÀjC³eele Deeues. cetuele: met#ce (Micro)
efJeMuesSketÀCe efkebÀJee meceûe HeefjefmLeer®ee D eY³eeme keÀjCes.
met#ce DeLe&Meem$e J³eeK³ee Je mJe©He (Meaning & Nature of Micro
Economics) :
DeLe&J³eJemLesleerue ueneveeleerue ueneve IeìkeÀeb®ee mJeleb$eHeCes DeY³eeme keÀjCeeN³ee efJeMuesHe×leer®ee meg#ceue#eer DeLe&Meem$e Demes cnCeleele. Micro³ee ûeeerkeÀ Yeemeg#ce Deiej ueneveele ueneve Demee Yeeie nes³e. meg#ce DeLe&Meem$e%e, SKeeÐee osMeeleerue efJeefMe<ìmunotes.in

Page 35

35J³eeqkeÌle, efJeefMe<ì GÐeesiemebmLee, efJeefMe<ì GÐeesie efJeefMe<ì Jemlet Fl³eeoeR®ee DeY³eeme me t#ce He×leerves
kesÀuee peelees. ³ee®ee®e DeLe& Demee keÀer DeLe&J³eJemLesle pes DeveskeÀ IeìkeÀ Demeleele l³eeHewkeÀer SKeeÐee
efJeefMe<ì IeìkeÀeb®eer ®e®ee& kesÀueer peeles. DeLe&J³eJemLesleerue meg#ce IeìkeÀe®ee DeY³eeme keÀ©ve l³ee®³ee
Jele&CetkeÀerefJ e³eeb®³eeceles DeLe&J³eJemLes®es peCet keÀener met#ce oMe&keÀeletve efvejer#eCe keÀ©ve DeLe&J³eJemLes®³ee Mejerjeleerue
Òel³eskeÀ HesMeer®ee DeY³eeme met#ce DeLe& Meem$eele kesÀuee peelees. Goe. GHeYeeskeÌl³ee®eer Jew³eeqkeÌlekeÀ Jele&CetkeÀ,
Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeieCeer, Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþe, SKeeÐee GÐeesiemebmLes®ee GlHeeove Ke®e&, Jemleg®eer efkebÀcele,
keÀeceieejebvee efoueer peeCeejer cepetjer, peceerve ceeue keÀe®ee Keb[, Yeeb[Jeueoejeb®es J³eepe meb³eespekeÀe®ee
veHeÀe Fl³eeoer®eer mJeleb$eHeCes ®e®ee& kesÀueer peeles.
De@[ce efmceLeuee meg#ce DeLe&Meem$ee®ee DeeÐeÒeJele&keÀ cnCeleele. keÀejCe 19 J³ee MelekeÀele
De@[ce efmceLe Heemetve met#ce DeLe&Meem$ee® ee DeY³eemee®eer meg©Jeele Peeueer. l³eeveblej efjkeÀe[ex, pes.yeer.mes.
Òees. efceue, cee@jerme [e@ye, yeesefu[bie, [e@. ceeMe&ue, efHebiet, efnkeÌmed -Òees. me@c³etSumeve, Þeerceleer peesve
je@yeervmeve Fl³eeoer DeLe&Meem$e%eebveer ³ee®ee efJekeÀeme kesÀu ee Deens.
J³eeK³ee (Definition) :
Òee. yeesefu[bie ³eeb®³ee celes, ’meg#ce DeLe&Meem$e cnCepes SkeÀe efJeefMe<ì Hes{er®ee, efJeefMe<ì
kegÀìbgyee®ee, J³eeqkeÌleiele efkebÀcele cepegjer, GlHeVe, Jew³eeqkeÌlekeÀ GÐeesie DeeefCe efJeefMe<ì Jemlet ³eeb®ee De Y³eeme
nes³e.“
cee@efjme ³eeb®³ee celes, ’DeLe&J³eJemLes®es meg#ceoMeea DeO³e³eve cnCepes meg#ce DeLe&Meem$e nes³e.“
Òee. ueve&j ³eeb®³eeceles, ’DeLe&J³eJemLes®ee pewefJekeÀ ÒeCeeueerle SkeÀ J³eeqkeÌle efkebÀJee kegÀìgbye cnCetve
GÐeesiemebmLee GlHeeoke Àe®eer YetefcekeÀe yepeeJeleele. DeLe&J³eJemLesleerue ³ee Guee{eueer®es meg#ce
oMe&keÀeKeeueer efvejer#eCe keÀjC³ee®ee Òe³elve meg#ce DeLe&Meem$e keÀjles.“
Jejerue J³eeK³ee®³ee DeY³eemeeletve Keeueerue iees<ìer ue#eele ³esleele.
1) met#ce DeLe&Meem$eele SKeeÐee ieìe®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. lees SkeÀkeÀ mJeleb$e Deens Demes ceevetve
DeY³eeme kesÀuee peelees.
2) keÀesCel³eener IeìkeÀe®ee mJeleb$eHeCes DeY³eeme kesÀuee peelees.
3) keÀesCel³eener SkeÀe IeìkeÀe®ee DeY³eeme keÀjleevee l³ee ieìe®eer J³eeK ³ee mekegbÀef®ele kesÀueer peeles.
meg#ce DeLe&Meem$ee®eer JewefMe<ìîes :
1) met#ce DeLe&Meem$eele SkeÀe IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
2) met#ce DeLe&Meem$e DeLe&J³eJemLes®es meg#ce He×leerves DeO³e³eve keÀjles.
3) meg#ce DeLe&Meem$eele efJeefMe <ì IeìkeÀe®ee DeY³eeme keÀjleevee cenÊeceles®es lelJe efJe®eejele Iesleues
peeles.
4) meg#ce DeLe&Meem$e SkeÀe ieìe®ee DeY³eeme keÀjleevee l³ee ieìe®eer J³eeK³ee mebkegÀef®ele keÀjerle Demeles.
5) DeY³eemeemeeþer Iesleuesu³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ SkeÀkeÀeJej keÀe³e& keÀjCeejs Flej IeìkeÀ®e IeìkeÀeb®³ee
keÀe³ee&®ee l³ee SkeÀkeÀeJej nesCeeje HeefjCeece ³eeb®ee DeY³eeme meg#ce DeLe&Meem$e keÀjles.
Lees[ke̳eele meg#ce DeLe&Meem$eele DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®ee Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJej DeY³eeme kesÀuee
peelees cnCepes®e meg#ce DeLe&Meem$e ns DeLe&J³eJemLes®es meg#ce He×leerves DeO³e³eve keÀjCeejs Meem$e Deens.munotes.in

Page 36

36DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) meg#ce DeLe&Meem$e cnCepes keÀe³e?
2) meg#ce DeLe&Meem$ee®eer JewefMe<ìîes keÀesCeleer?
meg#ce DeLe&Meem$ee®es c enÊJe (Significance of Micro Economics ):
meg#ce DeLe&Meem$eer³e He×leer®es efJeJes®eve ns mew×ebeflekeÀ J³eJeneefjkeÀ¢<ìîee GHe³egkeÌle Je
cenÊJee®es Deens. ³ee He×leer®es cenÊJe Heg{erueÒeceeCes meebefieleues peeles.
1) J³eeqkeÌleiele DeeefLe&keÀ ÒeM ve mees[efJeC³eemeeþer :
keÀesCel³eener DeLe&J³eJemLesleerue J³eeqkeÌlemeceesj DeveskeÀ DeeefLe&keÀ ÒeMve Demeleele. meg#ce
DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeeves J³eeqkeÌleiele ÒeMve mecepet MekeÀleele. ÒeMve mecepeu³eeJej les mees[efJeC³eemeeþer
GHee³e³eespevee keÀjlee ³esleele. J³eeqkeÌle kegÀìgbye, GÐeesiemebmLee ³eebvee DeeHeues DeeefLe&keÀ ÒeMve
mees[efJeC³eemeeþer ³ee He×leer®³ee DeY³eemeeves ceeie&oMe&ve nesles.
2) DeeefLe&keÀ OeesjCe þjefJeC³eemeeþer :
meg#ce DeLe&Meem$e osMeeuee DeeefLe&keÀ OeesjCe þ jefJeC³eemeeþer GHe³egkeÌle þjles. meg#ce
DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeeves GlHeeoveeleerue cenÊece keÀe³e&#ecelee keÀesCel³ee IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles
ns mecepeles. l³eecegUs DekeÀe³e&#ecelee otj keÀjC³eemeeþer ³eesi³e GHee³e mejkeÀejuee ³eespelee ³es leele.
3) osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee GHe³egkeÌle :
osMeeleerue J³eeqkeÌleiele IeìkeÀeb®ee efJekeÀeme Peeuee veener lej osMee®ee efJekeÀeme nesCeej veener.
meg#ce DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeeves J³eeqkeÌleiele IeìkeÀeb®ee efJekeÀeme keÀjlee ³esl ees Je He³ee&³eeves osMee®ee
efJekeÀeme neslees. Goe. osMeeleerue MeslekeÀjer, keÀeceieej Jeie&, GÐeesieHeleer, Yeeb[Jeueoej Jeie& ³eeb®³ee
DeeefLe&keÀ Jele&vee®ee DeY³eeme meg#ce DeLe&Meem$eele keÀjlee ³eslees.
4) DeLe&J³eJemLes®es keÀe³e& mecepeles :
Kegu³ee DeLe&J³eJemLesle DemebK³e GlHeeokeÀ Je GHeYeeskeÌles Demeleele. lemes®e DemebK³e Jemlet Je
mesJeeb®es GlHeeove kesÀues peeles. GlHeeove meeOevee®es Je IeìkeÀeb®es JeeìHe keÀmes keÀjeJes. GlHeeefole Jemlet Je
mesJeeb®es JeeìHe GHeYeeskeÌl³eebceO³es keÀmes keÀjeJes Fl³eeoer®es %eeve efkebÀcele ³eb$eCesceeHe&Àle nesles. Jemletb®³ee
efkebÀceleer®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.munotes.in

Page 37

375) DeeefLe&keÀ keÀu³eeCe :
meg#ce DeLe&Meem$eele Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle®es GlHeVe, GHeYeesie, ye®ele, GÐeesiemebmLes®es GlHeeo ve
Fl³eeoer®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. ³eeJe©ve osMee®eer DeLe&J³eJemLee efJekeÀefmele Deens efkeÀ ceeieemeuesues
Deens ns mecepeles. osMeeleerue Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle®es GlHeVe ye®ele Je GHeYeesie DeefOekeÀ Demesue lej
DeLe&J³eJemLee efJekeÀefmele Deens Demee efveefkeÀleer ÒeceeCeele meeO³e Peeues ns mecepeles.
6) GÐeesieebvee GHe³egkeÌle :
uee[& kesÀvme®³ee celes, meg#ce DeLe&Meem$e ns Òel³eskeÀe®³ee efJe®eej meeOeveeb®e e DeeJeM³ekeÀ Yeeie
Deens. Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej GlHeeove meeOeveeb®eer efkebÀcele, meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³e Fl³eeoer ÒeMveeb®eer
mees[JeCetkeÀ keÀjC³eeme meg#ce DeLe&Meem$e ceole keÀjles.
meg#ce DeLe&Meem$ee®³ee ce³ee&oe (Limitation of Micro Econo mics ):
meg#ce DeLe&Meem$e He×leer DeeefLe&keÀ efJeMuesce³ee&oe Deensle l³ee Heg{erueÒeceeCes.
1) mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®ee DeY³eeme keÀjlee ³esle veener :
meg#ce DeLe&Meem$eele SkeÀe efJee fMe<ì IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. Goe. SkeÀ ûeenkeÀ SkeÀe
Jemleg®eer efkebÀcele, Jew³eeqkeÌlekeÀ GÐeesiemebmLee Fl³eeoer. l³eecegUs efJeefMe<ì IeìkeÀebyeeyele DeO³e³eve keÀjlee
³esles. Hejblet J³eeHekeÀ ¢<ìerves efJe®eej kesÀu³eeme mebHetCe& DeLe& J³eJemLes®ee DeY³eeme keÀjlee ³esle veener.
Lees[ke̳eele meg#ce DeLe&Meem$ee®³ee mene³³eeves J³eeqkeÌleiele efveefkebÀJee DeLe&J³eJemLesuee GHe³egkeÌle þjle veenerle.
2) DeJeemleJe ie=efnles :
meg#ce DeLe&Meem$ee®³ee mene³³eeves DeeefLe&keÀ efJeMuespeeleele. Goe. HetCe& mHeOee&, HetCe& jespeieej, GlHeeokeÀ IeìkeÀeb®eer ieefle#ecelee Fl³eeoer. JeemleefJekeÀ Heenlee
ner ie=efnlekesÀ®e keÀeuHeefvekeÀ mJe ©Hee®eer Deensle. l³eecegUs l³eeb®ee DeeOeejeJej keÀe{uesues efveDemeleele. met#ce DeLe&Meem$e ns ®etefkeÀ®³ee ie=efnlekeÀebJej DeeOeejuesues Deens.
3) cenÊJee®es ÒeMve DeY³eemeCes DeMeke̳e :
mebHetCe& osMee®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve keÀener ÒeMveeb®ee DeY³eeme keÀjCes cenÊJee®es Demeles. Goe.
SkegÀCe je<ì^er³e GlHeVe, je<ì^er³e GlHeVee®eer JeeìCeer, osMeeleerue HeleHewmee SketÀCe jespeieej, meeJe&peefvekeÀ
efJeÊeJ³eJenej, DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Fl³eeoer. cenÊJee®³ee IeìkeÀe®ee DeY³eem em e g # c eD e L e & M e e m $ e e l ek e s À u e e
peele veener. keÀejCe ns DeLe&Meem$e J³eeqkeÌleiele IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀjles. l³eecegUs ³ee DeLe&Meem$ee®eer
J³eeJeneefjkeÀ GHe³egkeÌlelee ce³ee&efole nesles.
4) DeefJeMJemeveer³e efvemet#ce DeLe&Meem$ee®³e e DeY³eemeele DeveskeÀ meebefK³ekeÀer DeekeÀ[sJeejer®ee DeeOeej Iesleuee peelees.
HeCe ner DeekeÀ[sJeejer efJeMJemeveer³e vemeles. l³eecegUs DeMee DeefJeMJemeveer³e DeekeÀ[sJeejer®³ee DeeOeejs
keÀe{uesues efve

Page 38

385) DeefveefM® elelee Jee{C³eeme keÀejCeerYetle :
met#ce DeLe&Meem$e DeO³e³evee®eer efn He×le DeefveefM®elelee Jee{efJeC³eeme keÀejCeerYetle þjles.
keÀejCe ³eeceO³es J³eeqkeÌleiele IeìkeÀeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. DeeefCe J³eeqkeÌleiele efvekeÀ© ve osMee®es efveosMeHeeleUerJejerue efve3.7 meceûe DeLe&Meem$e (MACRO ECONOMICS )
met#ce DeLe &Meem$eeÒeceeCes®e meceûe DeLe&Meem$e ner SkeÀ cenÊJeHetCe& MeeKee Deens. meceûe
DeLe&Meem$eeme Fbûepeerle Macro -Economics Demes cnìues peeles. Macro ne Meyo
Makroes ³ee ûeerkeÀ MeyoeHeemetve efvecee&Ce Peeuee Demetve l³ee®ee DeLe& ceesþs Demee neslee.
J³eeK³ee (Definition) :
Òee. yeesefu[bie ³eeb®³eeceles, ’meceûe DeLe&Meem$e ns Jew³eeqkeÌlekeÀ HeefjceeCeebMeer mebyebefOele vemetve les
meceûe HeefjceeCeeMeer meyebefOele Demeles. l³eele meceûe DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®³ee J³eeK³ee osTve l³eeleerue meyebOe
mHe<ì keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.“
Òee. De@keÌues ³eeb®³eeceles, ’meceûe DeLe&Meem$e ns ceesþîee ÒeceeCeeJejerue, `DeeefLe&keÀ J³eJeneje'®ee
efJe®eej keÀjerle Demeles. les DeeefLe&keÀ peerJevee®³ee meJe&J³eeHeer DeekeÀejceeveeMeer meyebefOele Demele s.“
Jejerue J³eeK³ee®³ee DeY³eemeeletve Keeueerue iees<ìer ue#eele ³esleele.
1) meceûe DeLe&Meem$e ns mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®ee meceûeHeCes efJe®eej keÀjles.
2) meceûe DeLe&Meem$e Jew³eeqkeÌlekeÀ IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀjle veener.
3) meceûe DeLe&Meem $e meeceev³e mebleguevee®³ee Hee³eeJej DeeOeeefjle Demeles.
4) meceûe DeLe&Meem$e ner DeefOekeÀ J³eeHekeÀ mebkeÀuHevee Deens.
meceûe DeLe&Meem$ee®es cenÊJe (Significance of Macro Economics ):
1) mejkeÀejuee GHe³egkeÌle :
mejkeÀejuee DeeefLe&keÀ OeesjC es le³eej keÀ©ve jeyeJee³e®eer Demeleele. DeMeer OeesjCes le³eej keÀjle
Demeleevee mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®ee SkeÀef$eleHeCes DeY³eeme keÀjeJee ueeielees. meceûe DeLe&Meem$e mebHetCe&
DeLe&J³eJemLes®ee SkeÀef$eleHeCes DeY³eeme kesÀuee peele Demeu³eeves le s mejkeÀejuee GHe³egkeÌle þjles.
2) DeJeepeJeer ie=efnlekeÀeJej DeeOeejuesues veener :
met#ce DeLe&Meem$e DeJeepeJeer ie=efnlekeÀeJej DeeOeejuesues Demeu³eecegUs l³ee®eer GHe³egkeÌlelee keÀceer
nesles. Hejbleg meceûe DeLe&Meem$e DeJeepeJeer ie=nerlekeÀ eJej DeeOeejuesues vemeu³eeves l³ee®eer GHe³egkeÌlelee
Jee{les.
3) HetCe& jespeieej efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer :
HetCe& jespeieej efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ ceeie&oMe&ve meceûe DeLe&Meem$eecegUs efceUles.
4) je<ì^er³e ÒeMveeb®eer mees[JeCet keÀ keÀjC³eemeeþer :
Òel³eskeÀ DeLe&J³eJemLes®es meceesj oeefjêîe efJeÒeMve mees[efJeC³eemeeþer meceûe DeLe&Meem$e GHe³egkeÌle þjles.munotes.in

Page 39

395) met#ceue#eer efJeJes®eveeme GHe³egkeÌle :
meceûeue#eer efJeJe s®evee®ee GHe³eesie meg#ceue#eer DeO³e³eveemeeþer nesle Demelees. Goe. met#ce
DeLe&Meem$eeleerue ceeieCeer®ee efve³ece, Ieìl³ee efmeceevle GHe³eesefieles®ee efve³ece ceeb[le Demeleevee meceûee®ee
DevegYeJe ue#eele Iesleuee peelees.
6) DeeefLe&keÀ efme×eb lee®³ee ceeb[Ceermeeþer :
efJekeÀemee®es efme×eble, efJeYeepevee®es efme×eble jespeieej efme×bele ³eeb®³ee ceeb[Ceermeeþer meceûe
DeLe&Meem$e GHe³egkeÌle nesles.
7) Jesieeves DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e keÀjC³eemeeþer :
Jesieeves DeeefLe&keÀ efJeke Àeme meeO³e keÀjC³eemeeþer meceûe DeLe&Meem$e GHe³egkeÌle þjles.
meceûe DeLe&Meem$ee®³ee ce³ee&oe (Limitations of Macro Economics ):
1) meceûe DeLe&Meem$ee®³ee DeeOeejs keÀe{uesues efve2) SketÀCe cee$ee b®es ceespeceeHe keÀjCes Meke̳e vemeles. DeveskeÀ IeìkeÀele efJeefJeOelee Demeu³eecegUw
SkeÀ$eerkeÀjCe keÀjlee ³esle veener. je<ì^er³e GlHeVeeleerue ognsjer ceespeceeHee®eer mecem³ee ns SkeÀ ³ee
meboYee&leerue cenÊJee®es GoenjCe Deens.
3) meceûe DeLe&Mee m$ee®³ee meecegûeer®es ceeHeve keÀjleevee DeveskeÀ mebK³eeMeem$eer³e De[®eCeer efvecee&Ce
nesleele.
met#ce DeLe&Meem$e Je meceûe DeLe&Meem$e HeÀjkeÀ (Defference Between Micro and
Macro Economics ):
met#ce DeLe&Meem$e meceûe DeLe&Meem$e
1) met#ce DeLe&M eem$eele Jew³eeqkeÌlekeÀ IeìkeÀeb®ee
DeY³eeme kesÀuee peelees.1) meceûe DeLe&Meem$eele meJe& IeìkeÀe®ee
SkeÀef$ele DeY³eeme kesÀuee peelees.
2) met#ce DeLe&Meem$e ns J³eeqkeÌleefve<þ Demeles. 2) meceûe DeLe&Meem$e ns meceepeMeerue Demeles.
3) met#ce DeLe&Meem$e DeJeepeJeer ie=nerlekeÀeJej
DeJeuebyetve Demeu³eeves GHe³egkeÌlelee keÀceer
nesles.3) meceûe DeLe&Meem$e DeJeepeJeer ie=efnlekeÀeJej
DeJeuebyetve vemeu³eeves l³ee®eer GHe³egkeÌlelee
Jee{les.
4) meg#ce DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeele De@[ce
efmceLe®es ³eesieoeve cenÊJee®es Deens.4) meceûe DeLe&Meem$ee®ee pevekeÀ ceeu Lemeuee
mecepeues peeles.
5) meg#ce DeLe&Meem$eele efmeceevle
efJeMuespeelees.5) meceûe DeLe&Meem$eele efmeceevle
efJeMuespeele veener.
6) meg#ce DeLe&Meem$e efmLeleerMeerue
DeLe&J³eJemLes®ee DeY³eeme keÀjles.6) meceûe DeLe&Meem$e ieefleMeerue
DeLe&J³eJemLes®ee DeY³eeme keÀjles.munotes.in

Page 40

40DeLe&Meem$e%e keÀesCeles keÀe³e& keÀjleele?
DeLe&Meem$eele DeL e&Meem$e%e pes efme×eble JeeHejleele les oesve efJeYeeieele efJeYeeieues peeleele.
met#ce DeLe&Meem$e DeeefCe meceûe DeLe&Meem$e nes³e. met#ce DeLe&Meem$ee®ee DeY³eeme ne met#ce HeeleUerJej
Demelees DeeefCe meceûe DeLe&Meem$ee®ee DeY³eeme ne J³eeHekeÀ Deme lees ns DeeHeCe DeeOeer Heeefnues®e Deens.
met#ce DeLe&Meem$eele GÐeesiemebmLee Je kegÀìgbyes ³eeb®es Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJejerue efveCe&³e DeeefCe l³eeb®³eeceOeerue
Deeoeve Òeoeve ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. meceûe DeLe&Meem$eele je<ì^er³e GlHeV e, iegbleJeCetkeÀ ceeieCeer,
yesjespeieejer®ee oj ³ee mebkeÀuHevee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
DeLe&Meem$e%e oesve efYeVe HeCe vesnceer®e SkeÀ ogmeN³eeMeer mebyebefOele DeMeer keÀe³ex keÀjleele.
1) ÒeLece cenÊJee®es keÀe³e& cnCepes DeLe&Meem$e%e ns H e=LekeÌkeÀjCe efJeMuesGoe. 1) DeLe&Meem$e%e SKeeoe efme×eble IesTve HeefjefmLeleer®es efJeMuesDeeHeu³ee efme×eblee®ee JeeHej keÀ©ve efJeMuesJ³eepeoj yeoueu³eeves Yeejleele iegbleJeCetkeÀer®³ee ÒeceeCeeJej HeefjCeece nesF&ue.
pesJne DeLe&Meem$e%e l³eeb®³ee efme×eblee®ee JeeHej keÀ©ve peeieeflekeÀ efkebÀJee Deeblejje<ì^er³e
DeLe&J³eJemLee mHe<ì keÀjleele lesJne les SkeÀe Mee m$e%ee®es keÀe³e& keÀjle Demeleele. DeLe&Meem$e%e DeeHeues
efme×eble SKeeoe þece efMeHeÀejme efkebÀJee Hemebleer oMe&efJeC³eemeeþer JeeHejleele.
Goe. 2) je@kesÀueJej meJeueleer ÐeeJeer efkebÀJee veener ne mejkeÀejer OeesjCeele osMeeleerue iejeryeer®ee Hee fjCeece
keÀceer keÀjC³ee®³ee GÎsMeeves Iesleuesuee efveCe&³e Deens. DeMee efvejefvejeUîee OeesjCeebceO³es efkebÀJee OeesjCes
yeveefJeleevee ³esCeeN³ee De[LeUîee®³ee JesUer DeLe&Meem$e%e ns meuueeieeje®es keÀe³e& keÀjleele.
DeLe&Meem$ee®ee efJe®eej Jeem leefJekeÀ Meem$e%e DeeefCe DeeoMe&Jeeoer DeLe&Meem$e DeMee oesve
¢<ìerkeÀesveeletve keÀjlee ³eslees. DeLe&Meem$e ns DeeoMe&Jeeoer Deens efkeÀ JeemleefJekeÀ Deens ³eeyeeyele
DeLe&le%eebceO³es celeYeso Deensle. DeveskeÀJesUe DeLe&Meem$e%eeb®³ee celeeceO³es l eHeÀeJele ³esles keÀejCe les
JesieJesieUs efme×eble JeeHejle Demeleele. lemes®e efYeVe meeOeveeb®ee les efJeMuesDemeleele.
JeemleefJekeÀ DeLe&Meem$e ns JemletefmLeleerMeer megmebiele DeMee Ieìveeb®ee efJe®eej keÀjles. Jeemleef JekeÀ
DeLe&Meem$e ns p³ee®es Heefj#eCe keÀjlee ³esles DeMee leL³eeb®es DeO³e³eve keÀjles. l³eeb®ee GÎsMe ne efJeefJeOe
Ieìveebleerue meeOec³e& efkebÀJee ¬eÀceye×lee J³ekeÌle keÀjCes Demee Demelees. JeemleefJekeÀ DeLe&Meem$e SKeeoer
Ieìvee peMeer®³ee leMeer DeeHeCeemeceesj ceeb[C³ee®ee Òe³elve keÀjles. DeeoMe&Jeeoer DeLe&Meem$e ns SKeeoe
IeìkeÀ DemeeJee efkeÀ keÀmee vemeeJee ³eeyeeyele ceeie&oMe&ve keÀjles.
DeLe&Meem$eer³e efme×eble ns JeemleefJekeÀ peielee®es Je JeemleefJekeÀles®ee meejebMe Deens.
Jeeml eefJekeÀlesletve pesJne SKeeoe IeìkeÀ JesieUe neslees lesJne keÀener IeìkeÀebvee cenÊJe ÒeeHle nesles lej keÀener
IeìkeÀ ceeies þsJeues peeleele. JeemleefJekeÀ peielee®³ee mJeYeeJeecegUs DeLe&Meem$e%e efJeMuesJesieJesieUîee IeìkeÀebvee cen ÊJe osleele lemes®e keÀener IeìkeÀ otj keÀjleele l³eecegUs efvejefvejeUs efme×eble
le³eej nesleele.
Goe. SkeÀe DeLe&Meem$ee®³ee celes ÞeercebleeJej keÀj ueeotve Deeuesu³ee GlHeVeeletve mejkeÀej ieefjyee®³ee
efnleemeeþer keÀeces keÀjles. keÀjecegUs Þeerce bleevee Peeuesuee leesìe ne mejkeÀejuee efceUeuesu³ee GlHeVee®eemunotes.in

Page 41

41ieefjyeebmeeþer JeeHej keÀ©ve nesCeeN³ee HeÀe³eÐeeHes#ee keÀceer Deens. cnCepes®e ³esLes yeenîe DeeoMe&efve<þ
cegu³eeb®eer peceJeepeceJe kesÀueer iesueer. pemes ÞeercebleeJej peeoe keÀj Deeef Ce ieefjyeebvee DeeefLe&keÀ mene³³elee
HeCe ³ee celeeMeer ogmejs DeLe&Meem$e%e mencele Demeleerue Demes veener. keÀejCe ³esLes meceevelee Je cegu³eeb®³ee
veeJeeKeeueer YesoYeeJe Je ognsjer YetefcekeÀe Iesleu³ee®es peeCeJeles. DeMee efYeVe DeeoMe&efve<þ efJ e®eejecegUs
DeLe&Meem$e%eeceO³es mencele nesle veener.
3.8 Jemletefve<þ DeLe&Meem$e DeeefCe DeeoMe&Jeeoer DeLe&Meem$e (POSITIVE
ECONOMICS AND NORMATIVE ECONOMICS)
DeLe&Meem$ee®ee efJe®eej JeemleefJekeÀ DeLe&Meem$e DeeefCe DeeoMe&Jeeoer DeLe&Meem$e DeMe eo e s v e
¢<ìerkeÀesveeletve kesÀuee peelees. DeLe&Meem$e ns JeemleefJekeÀ DeLe&Meem$e Deens efkeÀ, DeeoMe&Jeeoer DeLe&Meem$e
Deens. ³eeyeeyele DeLe&Meem$e%eeceO³es cele]Yeso kesÀuee peelees. DeLe&Meem$e ns kesÀJeU JeemleJeeoer Meem$e nes³e.
Demes pegv³ee Fb ûepe meveeleveHebLeer³e DeLe&Meem$e%eeveer ceeveues. pece&veerleerue SsefleneefmekeÀ mebÒeoe³eeleerue
DeLe&Meem$e%ee®³ee celes DeLe&Meem$e ns DeeoMe&Jeeoer Meem$e Deens.
JeemleefJekeÀ DeLe&Meem$e JemletefmLeleer keÀe³e Deens ³ee®ee DeY³eeme keÀjles. ³ee Gueì DeeoMe&Jeeoer
DeLe&Meem$e JemletefmLeleer keÀMeer DemeeJeer ³eeefJeefkebÀJee GefÎ<ìebyeeyele leìmLe Demeles. ³eeGueì DeeoMe&Jeeoer DeLe&Meem$e JemletefmLeleer keÀMeer DemeeJeer
³eemebye bOeer ceeefnleer osles.
Òee. je@efyevmeves ‘An Essay on the Nature and Significance of
Economic Science’ ne ûebLe efueefnu³eeveblej DeLe&Meem$e ns JeemleefJekeÀ DeLe&Meem$e Deens keÀer
DeeoMe&Jeeoer DeLe&Meem$e Deens ne Jeeo Hegvne meg© Peeuee. je@yeerv meve®³ee celes DeLe&Meem$e ns JeemleJeJeeoer
Meem$e Deens DeeefCe DeeHeues ns cele ceeb[leevee l³eeb®³ee meceLe&veeLe& l³eebveer Heg{erue keÀejCes efouesueer Deensle.
1) JemletefmLeleer keÀe³e Deens ns DeLe&Meem$eeves meebieeJes leer keÀMeer DemeeJeer ns meebiet ve³es.
2) DeLe&Meem$e ns YeeJeveeJej DeeOeejerle veener lej les Flej Meem$eeÒeceeCes leke&ÀMeg× efJe®eejeJej
DeeOeeefjle Deens cnCetve l³eeme JeemleefJekeÀ DeLe&Meem$e cnCeeJes.
3) JeemleefJekeÀ DeeefCe DeeoMe&Jeeoer Demes oesvner ¢<ìerkeÀesve D eLe&Meem$eeves efmJekeÀeju³eeme l³eecegUs ueeskeÀ
®egkeÀer®³ee ceeiee&ves peeC³ee®eer Meke̳elee Demeles cnCetve DeLe&Meem$e ns HeÀkeÌle JeemleefJekeÀ DeLe&Meem$e
Deens.
Lees[ke̳eele DeLe&Meem$e ns JeemleefJekeÀ Meem$e Deens les JemlegefmLeleer®es JeC e&ve keÀjles. ®eebieues
keÀe³e? JeeF&ì keÀe³e ns les meebiele veener. meYeesJeleeue®³ee DeveskeÀ IeìkeÀeb®es, Ieìveeb®es meg#ce efvejer#eCe
keÀ©ve l³eeb®eer ceeb[Ceer keÀjC³ee®es keÀece DeLe&Meem$e keÀjles. cnCepes®e DeLe&Meem$e ns Jemletefve<þ Meem$e
Deen s.
DeLe&Meem$e DeeoMe&Jeeoer Meem$e Deens keÀe?
je@yeervmeve meejK³ee DeLe&le%eebveer DeLe&Meem$e ns JeemleJeJeeoer Meem$e Deens Demes ceeveues lej
l³eeb®³ee ìerkeÀekeÀejebveer DeLe&Meem$e ns DeeoMe&Jeeoer Meem$e Deens Demes cele J³ekeÌle kesÀues. Òee. n@efì^®³ee
celes, DeLe&Meem$e ns veerleerMeem$eeHeemetve JesieUs keÀjlee ³esle veener. DeLe&Meem$e ns HegCe&HeCes JeemleJeJeeoer
Demet MekeÀle veener keÀejCe DeLe&le%e meg×e SkeÀ J³ekeÌleer Demeles. l³eecegUs mJeeYeeefJekeÀ®e JemletefmLeleer®eemunotes.in

Page 42

42DeY³eeme ke Àjerle Demeleevee l³ee®³ee YeeJeveeb®ee, HegJe&ûene®ee efkebÀJee celeeb®ee l³ee DeY³eeme efJeÒeYeeJe He[t MekeÀlees. cnCetve®e DeLe&Meem$ee®ee DeY³eeme DeeoMe&Jeeoer ¢<ìerkeÀesveeletve meg×e keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ þjles.
DeLe&Meem$e ns DeeoMe&Jeeoe r Meem$e Deens keÀejCe -
1) DeLe&Meem$ee®ee DeY³eeme efJeLees[e lejer HeefjCeece nesCeej®e.
2) DeLe&Meem$eeves keÀe³e Deens? ns mHe<ì kesÀu³eeveblej pes Deens les ®eebieues De ens efkeÀ JeeF&ì Deens ns
meebefieleues iesues veener lej DeLe&Meem$e ns efvejLe&keÀ Meem$e þjsue. keÀejCe yeN³ee JeeF&ìe®ee efJe®eej ve
Peeu³eeme efnlekeÀj Demes DeeefLe&keÀ OeesjCe þjefJelee®e ³esCeej veener.
3) DeLe&Meem$ee®ee DeY³eeme efJekeÀjleevee ceeveJe DeeHeu³ee efme×eblee®³ee HeefjCeeceeyeÎue HetCe&HeCes leìmLe jent MekeÀCeej veener.
³ee meJe& efJeJes®eveeJe©ve Demee efveDeLe&Meem$e veenerlej les DeeoMe&Jeeoer osKeerue Deens.
JeemleefJekeÀ DeLe&Meem$e Je DeeoMe&Jeeoer DeLe&Meem$e HeÀjkeÀ :
JeemleefJekeÀ DeLe&Meem$e DeeoMe&Jeeoer DeLe&Meem$e
1) JeemleefJekeÀ DeLe&Meem$e ns JemletefmLeleer
keÀe³e De ens ³ee®es JeCe&ve keÀjles.1) DeeoMe&Jeeoer DeLe&Meem$e JemletefmLeleer
keÀMeer DemeeJeer ³eeyeeyele ceeie&oMe&ve keÀjles.
2) JeemleefJekeÀ DeLe&Meem$eele GHeueyOe
ceeefnleer®³ee DeeOeejs mel³elee He[leeUtve
Henelee ³esles.2) DeeoMe&Jeeoer DeLe&Meem$ eele mel³elee
He[leeUtve HeneCes Meke̳e vemeles.
3) JeemleefJekeÀ DeLe&Meem$e Òel³e#e
JemletefmLeleerMeer mebyebefOele Demeles.3) DeeoMe&Jeeoer DeLe&Meem$e efveleerJeeoeMeer
mebyebefOele Demeles.
4) JeemleefJekeÀ DeLe&Meem$ee®eer meg©Jeele
De@[ceefm ceLe Heemetve Peeueer.4) DeeoMe&Jeeoer DeLe&Meem$ee®eer meg©Jeele [e@.
ceeMe&ue Òee. efnkeÌme ³eeb®³eeHeemetve Peeueer
Deens.
5) Goe. Flej HeefjefmLeleer efmLej Demeleevee
efkebÀcele Je ceeieCeer mebyebOe J³emle Demelees.5) Goe. peerJeveeJeM³ekeÀ Jem let®³ee efkeÀceleer
efve³eb$eCeele DemeeJ³eele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) DeeoMe&Jeeoer DeLe&Meem$e Je JeemleefJekeÀ DeLe&Meem$e HeÀjkeÀ meebiee.
2) KeeueerueHewkeÀer JeemleefJekeÀ DeeefCe DeeoMe&Jeeoer Meem$ee®eer keeke̳e keÀesCeleer les DeesU Kee.
De) m$eer efMe#eCe meceepeemeeþer GÊece Deens.munotes.in

Page 43

43ye) Òel³eskeÀeme ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e mesJee efceUeu³eeme ceie les l³eemeeþer Hewmes Yejesle efkebÀJee veener.
keÀ) oe© Deejesi³eeme DeHee³ekeÀejkeÀ Deens.
[) HeeC³ee®ee meeþe ce³ee&efole Demeuee lejer HeeC³eemeeþer ueeskeÀebkeÀ[s Hewmes ceeieCes ne nkeÌkeÀ veener.
F) mejkeÀejves iejeryeevee ceole keÀjeJeer.
F&) DeboepeHe$ekeÀeleerue letì keÀceer keÀjC³eemeeþer peemle ojeves keÀj DeekeÀejCeer keÀjeJeer Je
meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le Ieì keÀjeJeer .
3.9 meejebMe (CONCLUSION)
Jew%eeefvekeÀ He×leer : mebMeesOeve DeLeJee Meem$eer³e DeY³eeme ner SkeÀ efoIe&keÀeU ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens.
l³eecegUs keÀesCelesner mebMeesOeve ns Jew%eeefvekeÀ He×leerves®e kesÀues peeles. Jew%eeefvekeÀ He×leer ®³ee mecem³eemet$eCe
ceeefnleer pecee keÀjCes, ie=efnleke=Àl³eeoer ceeb[Ceer keÀjCes, mebMeesOeve DeejeKe[e, vecegvee efveJe[, leL³eeb®es
mebkeÀueve, leL³eeb®es JeieeakeÀjCe DeeefCe efveie=nerlekeÀeb®eer YetefcekeÀ e Je cenlJe : ie=nerlekesÀ JeeHe©ve DeLe&Meem$e%e efme×eblee®eer j®evee keÀjleele.
ie=nerlekeÀecegUs DeeefLe&keÀ efJeMuesie=efnlekesÀ GHe³egkeÌle Demeleele.
DeeefLe&keÀ Òee fleceeves : DeeefLe&keÀ Òeefleceevee®ee JeeHej DeeefLe&keÀ efJeMuesÒeefleceeves DeeefLe&keÀ ÒeMveeb®³ee mees[JeCetkeÀermeeþer le³eej kesÀueer peeleele.
GlHeVeeb®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen : GÐeesiemebmLee Je kegÀìgbyes ³ee oesve IeìkeÀebceO³es je<ì^er³e GlHeVe
®e¬eÀekeÀej ieleerves keÀmes efHeÀjles ³ee®es mHe<ìerkeÀjCe GlHeVeeb®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen oslees.
GlHeeove Meke̳elee Je¬eÀ : GlHeeove Meke̳elee Je¬eÀ ne Demee Je¬eÀ Demelees keÀer pees efouesues GleHeeove
IeìkeÀ DeeefCe leb%e%eevee®³ee mene³³eeves GlHeeovemebmLee cenÊece GlHeeove keÀ© MekeÀleerue Demes oesve
GlHeeovee®es meJe& mebYeeJ³e meb³eesie oMe&efJeles.
met#ce DeLe&Meem$e Je meceûe DeLe&Meem$e : DeLe&Meem$ee®ee DeY³eeme JesieJesieUîee HeeleUerJej kesÀu ee
peelees. ÒeecegK³eeves DeLe&Meem$ee®³ee met#ce DeLe&Meem$e Je meceûe DeLe&Meem$e ³ee ÒecegKe oesve MeeKee
Deensle. met#ce DeLe&Meem$eele met#ce ¢<ìerkeÀesveeletve DeY³eeme kesÀuee peelees DeeefCe meceûe DeLe&Meem$eele
meceûe HeeleUerJej DeY³eeme kesÀuee peelees.munotes.in

Page 44

44JeemleJeJeeoer DeLe&Meem$e DeeefCe DeeoMe&Jeeoer DeLe&Meem$e : JeemleJeJeeoer DeLe&Meem$e JemletefmLeleer
keÀe³e Deens ³ee®ee DeY³eeme keÀjles lej DeeoMe&Jeeoer DeLe&Meem$e JemletefmLeleer keÀMeer DemeeJeer ns meebieles.
DeLe&Meem$e ns HeÀkeÌle JeemleefJekeÀ veener lej les DeeoMe&Jeeoer osjKeerue Deens.
3.10 mejeJeemeeþer ÒeMve (PRACTICE QUESTIONS)
1) Jew%eeefvekeÀ He×leer cnCepes keÀe³e?
2) DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeeleerue ie=efnleeb®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.
3) DeeefLe&keÀ Òeefleceeves cnCepes keÀe³e?
4) GlHeeove Meke̳elee Je¬eÀ mHe<ì keÀje.
5) je<ì^er³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Òeefleceevee®eer ®e®ee& keÀje.
6) met#ceue#eer DeLe&Meem$e Je meceûeue#eer DeLe&Meem$e HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.
7) JeemleJeJeeoer DeLe&Meem$e Je DeeoMe&Jee oer DeLe&Meem$e HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.

munotes.in

Page 45

45IeìkeÀ -4
DeLe&Meem$eer³e efJeMues(TOOLS OF ECONOMIC ANALYSIS)
IeìkeÀ j®evee :
4.0 GefÎ<ìîes
4.1 ÒemleeJevee
4.2 DeeuesKe
4.3 SkeÀ®eueer³e DeeuesKe
4.4 efÜ®eueer³e DeeuesKe
4.5 Gleej
4.6 HeÀueve
4.7 meejebMe
4.8 mejeJeemeeþ er ÒeMve
4.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
DeeuesKe keÀmee keÀe{leele les mecepeeJetve IesCes.
Gleej Je¬eÀ ³ee mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
HeÀueveelcekeÀ mebyebOe DeY³eemeCes.
4.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
DeLe&Meem$eemeejK³ee meeceeefpekeÀ Meem$ ee®³ee DeY³eemeele DeveskeÀ meebefK³ekeÀer³e DeeefCe
ieefCeleer³e mebkeÀuHevee DeeefCe meeOeveeb®ee JeeHej Jee{le Deens. DeeOegefvekeÀ DeLe&Meem$e efMekeÀC³eemeeþer
mebK³eeMeem$e%e DeeuesKe, ieefCeleer³e met$e, meceerkeÀjCes Fl³eeoer meeOeveebe JeeHej Jee{ le Deens. Òemletle
ÒekeÀjCeele DeeHeCe DeeuesKe Gleej, Je¬eÀ, HeÀueve ³ee meeOeveeb®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
4.2 DeeuesKe (GRAPH)
DeLe&Meem$eer³e DeY³eemeele oesve ®eueeleerue mebyebOe oMe&efJeC³eemeeþer JeeHejues peeCeejs meeOeve
cnCepes DeeuesK e nes³e. Decegle& DeLe&Meem$eer³e mebkeÀuHeveevee cetle& ©He osCeejs meeOeve cnCepes DeeuesKe nes³e.munotes.in

Page 46

46p³eeJesUsme HeÀueve mebyebOe Deeke=Àleer®³ee DeeOeejs efkebÀJee DeeuesKee®³ee DeeOeejs cnCepes®e Je¬eÀe®³ee DeeOeejs
oMe&efJeuee peelees l³ee He×leeruee De euesKeelcekeÀ He×le cnCeleele. oesve ®eueeleerue keÀe³ee&lcekeÀ mebyebOe
oeKeJeC³eemeeþer DeeuesKee®ee DeJeuebye kesÀuee peelees. lemes®e DeeuesKe meeceev³eebvee mecepeC³eeme meesHes
Demeleele. DeeuesKeecegUs mebkeÀuHevee DeefOekeÀ mHe<ì nesles. DeeuesKe k eÀe{C³eemeeþer DeeuesKeHe$ee®ee
DeJeuebye kesÀuee peelees.
Deeke=Àleer 4.1
Jejerue DeeuesKeele XmejUjspeeles. ³ee oesve De#ee®³ee ísoveefyebotme DeejbYeefyebot Demes cnCeleel e.X®³ee Oeve efkebÀceleer DeejbYeefyebot®³ee
GpeJeerkeÀ[s lej $eÝCeefkebÀceleer DeejbYeefyebot®³ee [eJeerkeÀ[s Demeleele. l³ee®eÒeceeCes Y®³ee Oeve efkebÀceleer
DeejbYeefyebot®³ee Jej®³ee yeepetme Je $eÝCe efkebÀceleer DeejbYeefyebot®³ee Keeue®³ee yeepe tme Iesleu³ee peeleele
l³eecegUs Deeke=Àleer®es ®eej Yeeie He[leele.
4.3 SkeÀ®eueer³e DeeuesKe (GRAPH OF SINGLE VARIABLE) :
Heg{erue Deeke=Àl³eeceO³es meJe&meeceev³eHeCes keÀe{ues peeCeejs leerve DeeuesKe oMe&efJeues Deensle.
1) Heefnu³ee DeeuesKe Jeleg &Ueke=Àleer®³ee mene³³eeves oMe&efJeuee Deens. ³eeceO³es Yeejlee®ee Mesleer GÐeesie Je
mesJee #es$ee®ee efnmmee oMe&efJeuee Deens.
2) ogmeje DeeuesKe mlebYee®³ee mene³³eeves oMe&efJeuee Deens. ³eeceO³es efJeefJeOe osMee®es SkeÀe efJeefMe<ì
keÀeueKeb[eleer ue J³ekeÌleer®es GlHeVe oMe&efJeues Deens.
3) eflemeje DeeuesKe jsceeefnleer oslees cnCetve l³eeuee SkeÀ®eueer³e DeeuesKe Demes cnCeleele.munotes.in

Page 47

47I) Jeleg&Ueke=Àleer
Deeke=Àleer 4.2
II) mlebYeeuesKe
Deeke=Àleer 4.3
III) jsDeeke=Àleer 4.4munotes.in

Page 48

484.4 efÜ®eueer³e DeeuesKe (GRAPH O F TWO VARIABLES)
DeLe&leb%e oesve ®eueIeìkeÀeleerue mebyebOee®³ee DeY³eeme keÀjleele cnCetve SkeÀe®e DeeuesKeele oesve
®eue IeìkeÀ oMe&efJeues peeleele.
Heg{erue keÀes<ìkeÀele JesieJesieUîee GlHeVeHeeleUeruee DeeefCe JesieJesieUîee efkebÀceleeruee J emletmeeþer
DemeCeejer ceeieCeer efkeÀleer Deens ns oeKeefJeues Deens.
efkebÀcele (©He³es) JesieJesieUîee GlHeVe HeeleUeruee MJemletmeeþer ceeieCeer
10,000 ©He³es 15,000 ©He³es 20,000 ©He³es
10 2v e i e 3v e i e 5v e i e
9 4v e i e 5veie 7v e i e
8 7v e i e 9veie 12 veie
7 10 veie 13 veie 15 veie
6 14 veie 16v e i e 19 veie
5 18 veie 20 veie 24 veie
ceeieCeer Je¬eÀ D2D2ceeieCeer Je¬eÀ DD ceeieCeer Je¬eÀ D1D1
Deeke=Àleer 4.5munotes.in

Page 49

49Jejerue Deeke=Àleer DDne ceeieCeerJe¬eÀ oMe&Jeuee Deens. ne ceeieCeer Je¬ eÀ 15,000 ©He³es
GlHeVe Demeleevee MJemletmeeþer JesieiesieUîee efkebÀceleeruee efkeÀleer ceeieCeer Demesue ns oMe&efJeles. Jejerue
ceeieCeer Je¬eÀeJe©ve mHe<ì nesles. efkebÀcele keÀceer Demeleevee ceeieCeer peemle Demeles cnCepes®e efkebÀcele Je
ceeieCee r $eÝCeelcekeÀ mebyebOe Demelees. l³ee®eÒeceeCes GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele Jee{ Peeueerlej cetU®³ee®e
efkebÀceleer®ee GHeYeeskeÌlee peemle veie®eer Kejsoer keÀjlees. l³eecegUs ceeieCeerJe¬eÀ GpeJeerkeÀ[s mejkeÀlees Je
GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele Ieì Pe eueer lej GHeYeeskeÌlee l³ee®e efkebÀceleeruee keÀceer veie Kejsoer keÀjlees.
l³eecegUs ceeieCeerJe¬eÀ [eJeerkeÀ[s mekeÀjlees ns Heg{erue Deeke=Àleerle oMe&efJeues Deens.
Deeke=Àleer 4.6
15,000 ©He³es GlHeVe Demeleevee®ee ceeieCeerJe¬eÀ DDDeens. le j2 0 , 0 0 0© H e ³ e s
Demeleevee®ee ceeieCeerJe¬eÀ D1D1Deens. efkebÀcele efmLej Demeleevee GlHeVe Jee{u³eeves ceeieCeerJe¬eÀ
GpeJeerkeÀ[s mejkeÀuee. GlHeVe 10,000 ©He³es Demeleevee®ee ceeieCeerJe¬eÀ D2D2Deens. GlHeVeele Ieì
Peeueer Demelee ceeieCeer Ieìles cnC etve ceeieCeerJe¬eÀ D2D2Demee [eJeerkeÀ[s mejkeÀlees.
4.5 Gleej (SLOPE)
oesve ®eueIeìkeÀe®³ee efkebÀceleer DeeuesKeeJej mLeeHeve kesÀu³eeveblej JesieJesieUs efyebot efceUleele ns
efyebot SkeÀ$e pees[ues Demelee Je¬eÀ efceUlees. ne Je¬eÀ oesve ÒekeÀej® ee Demelees.
1) jsKeer³e Je¬eÀ
2) DejsKeer³e Je¬eÀ
1) jsKeer³e Je¬eÀ -jsKeer³e Je¬eÀe®ee Gleej SkeÀe IeìkeÀeleerue yeoueeves ogmeN³ee IeìkeÀe®eer peeiee
Iesleu³ee®es oMe&efJele Demelees. Goe. X®³ee efkebÀceleerleerue yeoueeves XJemlet®³ee ceeieCeerle yeoue Ie[tve
³eslees. ns Deeke=Àleerle efkebÀJee DeeuesKeele oMe&efJeleevee oesvner De#eeJej Ie[Ceejs yeoue DeeHeu³eeuee oeKeJeeJes
ueeieleele.munotes.in

Page 50

501) jsKeer³e Je¬eÀ®ee Gleej ceespeC³eemeeþer Y®eueeleerue yeouee®es X®eueeleerue yeoueeMeer iegCeesÊej
keÀe{ue sp e e l e s .
met$e®eueeleeu r e yeoueGleej®eueeleeu r e yeoueY=X
Deeke=Àleer 4.7
yeepet®³ee Deeke=Àleerle ABne ceeieCeer Je¬eÀ Deens. ³ee Je¬eÀe®ee Gleej ceespeC³eemeeþer Y
®eueeleerue yeouee®es X®eueeleerue yeoueeMeer iegCeesÊej keÀe{ues peeles.
jsjsKeer³e Gleej oesve ÒekeÀej®es Demeleele.
1) Oeveelc ekeÀ Gleej
2) $eÝCeelcekeÀ Gleej
1) OeveelcekeÀ Gleej -XDeeefCe YDe#eeJej oMe&efJeuesu³ee oesve ®eueeleerue meyebOe meceeve Demeleerue
lej Gleej OeveelcekeÀ Demelees. Goe. HegjJeþe Je efkebÀcele ³ee oesve ®eueeleerue meyebOe OeveelcekeÀ Demelees
cnCe tve ne Je¬eÀ [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Jej mejkeÀle peelees.munotes.in

Page 51

51
Deeke=Àleer 4.8
Deeke=Àleerle HegjJeþe Je¬eÀ oMe&efJeuee Demetve efkebÀceleerleerue Jee{er yejesyej HegjJeþîeele Jee{ nesles
cnCetve HegjJeþe Je¬eÀ [eJeerkeÀ[tve GpeerJekeÀ[s Jej mejkeÀl ep e e l e e s .
2) $eÝCeelcekeÀ Gleej -XDeeefCe YDe#eeJej oMe&efJeuesu³ee oesve ®eueeleerue meyebOe efJe©× Demeleerue
lej Gleej $eÝCeelcekeÀ Demelees. Goe. efkebÀcele Je ceeieCeer mebyebOe efJe©× Demelees cnCetve ne Je¬eÀ
[eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Keeueer Iemejle peelees.Y
XOefkeÀbceleHegjJeþeDD
Deeke=Àleer 4.9
Deeke=Àleerle ceeieCeer Je¬eÀ oMe&efJeuee Demetve efkebÀceleerleerue Jee{er yejesyej ceeieCeerle Ieì nesles
cnCetve ceeieCeer Je¬eÀ [eJeerkeÀ[tve GpeerJekeÀ[s Keeueer mejkeÀle peelees.
DejsKeer³e Je¬eÀ (Non Linea rC u r v e ) :
pej DejsKeer³e Je¬eÀ efouesuee Demesue lej l³ee Je¬eÀe®ee Gleej efYeVe efyebotle efYeVe Demelees. DeMee
HeefjefmLeleerle SkeÀe efJeefMe<ì efyebotle l³ee Je¬eÀe®ee Gleej ceespeC³eemeeþer l³ee efyebotletve mHeMe& keÀ©ve
peeCeejer SkeÀ mHeMe& js< eeXDeeefCe YDe#eeHe³e¥le keÀe{ueer peeles Je l³ee mHeMe& jsl³ee efyebotceO³es l³ee Je¬eÀe®ee Gleej nes³e.munotes.in

Page 52

52
Deeke=Àleer 4.10
Deeke=Àleerle Cefyebotle MN³ee DejsKeer³e Je¬eÀe®ee Gleej Heg{erue meg$ee®³ee DeeOeejs keÀe{uee
peelees.
DeejY b e efyeo b tHeemetve De#eeJejeu r e Deblej³ee DejK s eer³e Je¬eÀe®ee ey f eo b tleeu r e GleejDeejbYe efyebotHeemev t e De#eeJejeu r e Del b ejYMN C =X
OB=OA
4.6 HeÀueve (FUNCTION)
DeLe&Meem$eele DeveskeÀ ®eues DeY³eemeueer peeleele ner meJe& ®eues melele yeouele Demeleele.
lejermeg×e leer SkeÀceskeÀebMeer meyebefOele Demeleele. DeMee DeveskeÀ ®eueeleerue HejmHej meby ebOe mHe<ì keÀjCeeN³ee
efJeOeeveeme HeÀueve Demes cnCeleele. keÀener ®eues mJeleb$e lej keÀener ogmeN³ee ®eueebJej efJemebyetve Demeleele.
efJemebyetve DemeCeeN³ee ®eueeleerue yeoue ns cetU mJeleb$e ®eueeleerue yeoueevegmeej Ie[tve ³esleele.
Goe. XDeeefCeYns oesve meb®e Deensle. Xns HeÀuevee®es keÀe³e&#es$e DeeefCe YnsDomain
(DeeJeekeÀe) ÞesCeer Deens Demes Demesue lej Y=2+3 X ns HeÀueve meceerkeÀjCe Deens.
X®es cetu³e 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 Demeleevee Y®es cetu³e efkeÀleer Demesue Je Y®³ee
cegu³eekeÀ efkeÀleerves Jee{t efkebÀJee Ieì nesles ns DeeHeu³eeuee Heg{erue keÀes<ìkeÀele oMe&efJelee ³esF&ue.munotes.in

Page 53

53X Y=2+3 X Jee{ / IeìY1Y=2+ 3 × 1 =5--
2Y=2+ 3 ×2 =83
3Y = 2 + 3×3 = 113
4Y = 2 + 3×4 = 143
5Y = 2 + 3×5 = 173
6Y = 2 + 3×6 = 203
7Y = 2 + 3×7 = 233
Jejerue meceerkeÀjCeeJe©ve Demes Dee{Uues keÀer X®eer efkebÀcele 1 ves Jee{les lesJne Y®eer efkebÀcele
3v e s Jee{les. p³ee ojeves YceO³es Jee{ nesles. l³eeuee HeÀuevee®ee ®e{ (Slope) Demes cnCeleele.
Deeke=Àleer 4.11
®eueeleerue yeouee®ee ojeuee HeÀuevee®ee ®e{ cnCeleele. pesJne ®euee®³ee cetu³eele yeoue Ie[tve
³eslees lesJne XJeY³ee ®eueeleerue yeoue eb®es iegCeesÊej efJe®eejele Iesleele. DeeefCe l³ee®ee ®e{ efveefM®ele
keÀjleele. ®e{ ne efJeefMe<ì Deblej oMe&efJelees. oesve efyebotleerue yeouee®es ÒeceeCe cnCepes ®e{ nes³e.munotes.in

Page 54

54Slope =YX(³esLes Y®eer efkebÀcele efmLej ojeves yeouel eD e e n s )3Slope =1YY®eueeleerue yeoue3SlopeXX®eueeleerue yeoue
pesJne SKeeÐee ®eueeleerue yeoueecegUs ogmeN³ee SKeeÐee ®eueele efmLej ojeves yeoue Ie[tve ³es lees
lesJne l³eeme jsefKe³e HeÀueve Demes cnCeleele. pesJne ne yeoue ®e{l³ee ojeves neslees lesJne l³eeme Oeve
HeÀueve cnCeleele. lej pesJne yeoue Ieìl³ee ojeves neslees lesJne l³eeme $eÝCe HeÀueve cnCeleele.
pesJne SKeeoer jsDeble:Keb[ (Intercept) Demes cnCeleele.
Heg{erue Deeke=Àleerle XDe#eeJej X®euecetu³e DeeefCe YDe#eeJej Y®euecetu³e oMe&efJeues Deens.
X®es cetu³e 0 Demeleele Y®es cetu³e 2 Deens cnCetve 2 ne Deblejíso Deens. X®³ee cetu³eele 1 ves Jee{
nesle Demeleevee Y®³ee cegu³eele 3 ves Jee{ nesle Deens. DeMeeÒekeÀejs X®³ee cegu³eele 1 ves Jee{ nesle
Demeleevee Y®³ee cegu³eele peer Jee{ nesles efleuee®e Gleej Demes cnCeleele.
Goe.7XDemeleeveeY®eer efkebÀcele DeeuesKee®³ee mene³³eeves keÀe{e. Goe.62YxpesJne1, 2, 3, 4, 5, 6, 7XDemeleeveeY®es cetu³e DeeefCeY®³ee cegu³eeleerue Jee{
efkebÀJee Ieì Heg{erue keÀes<ìkeÀele oMe&efJeueer Deens.
X Y=6 -2X Jee{ / IeìY1Y=6- 2 × 1 =42
2Y=6- 2 ×2 =22
3Y=6- 2 × 3 =02
4Y=6- 2 ×4 =- 22
5Y=6- 2 × 5 =- 42
6Y=6- 2 × 6 =- 62
7Y=6- 2 × 7 =- 82
8Y = 6 - 2×8 = -102
9Y = 6 - 2×9 = -122
10Y = 6 - 2×10 = -142
³ee HeÀuevee®ee DeeuesKe Heg{erueÒeceeCes DeeHeu³eeuee keÀe{le e³ e s F & u e .munotes.in

Page 55

55
Deeke=Àleer 4.12
GHe¬eÀce :
efouesu³ee HeÀuevee®ee Deble:Keb[ Je ®e{ MeesOee2Y=2+3 xX=0 , 1 ,2 , 3 ,4 , 5meeþer IesTve DeeuesKe keÀe{e. lemes®e YceOeerue Jee{YMeesOee.2Y=2+xDemee HeÀuevemebyebOe DeensX=0 , 1 ,2 , 3 ,4 , 5Demeleevee Y®es cetu³e MeesOee.
Heg{erue keÀes<ìkeÀe®³ee DeeOeejs DeeHeu³eeuee Y®es cetu³e MeesOelee ³esF&ue.
X2Y=2+3 x02Y=2+3 0 2 0 212Y=2+3 1 =2+3=5
22Y=2+3 2 =2+ 1 2=1 4
32Y=2+3 3 =2+2 7=2 9
42Y=2+3 4 =2+4 8=5 0
52Y=2+3 5 =2+7 5=7 7
62Y=2+3 6 =2+ 1 0 8=1 1 0munotes.in

Page 56

56
Deeke=Àleer 4.13
Jejerue DeeuesKeeJe©ve SkeÀ iees<ì mHe<ì nesles keÀer XceO³es 1 ves Jee{ nesle Demeleevee Y
®eueeleerue cetu³eele nesCeeje yeoue efmLej veener. cnCepes ³ee DeeuesKeele HeÀuevee®ee Gleej efmLej veener.
Jejerue DeeuesKeele XceO³es SkeÀ SkeÀkeÀ yeoueeves nesCeeN³ee YceOeerue yeoue efmLej veener. 0 les
1H e ³ e ¥ leXceO³es Peeuesueer Jee{ YceO³es 2 les 5 cnCepes 3 oeKeJeles lej 1 les 2 ceO³es Peeuesueer Jee{
YceO³es 5 les 14 cnCepes 9 oMe&efJeles. ³esLes HeÀuevee®ee ®e{ ne efmLej veener. lej lees Xvegmeej
yeouelees.
DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeele oesve ®eueele erue meyebOe oMe&efJeC³eemeeþer vesnceer JeeHejues peeCeejs
meeOeve cnCepes DeeuesKe nes³e. DeeuesKee®³ee JeeHejeves DeLe&Meem$eer³e ®eueeleerue meyebOe mecepeCes DeefOekeÀ
megueYe nesles. Decegle& DeLe&Meem$eer³e mebkeÀuHeveevee cetle& ©He osCeejs meeOeve cnCepes DeeuesKe nes³e.
4.7 meejebMe (CONCLUSION)
DeeefLe&keÀ efme×eble mHe<ì keÀjleevee DeeOegefvekeÀ DeeefLe&keÀ efJeMuesmeeOeveeb®ee JeeHej kesÀuee peelees. l³eecegUs ieefCeleer³e Je Yetefceleer³e meeOeveeÜejs DeLe&Meem$eer³e Òeces³eebvee
mew×ebeflekeÀ mJe©He ³esles. Deeke=Àl³eeÜejs DeeefLe&keÀ efme×eble DeeHeCeeme DeefOekeÀ De®etkeÀHeCes ceeb[lee ³esleele.
4.8 mejeJeemeeþer ÒeMve (PRACTICE QUESTIONS)
1) SkeÀ®eueer³e Je efÜ®eueer³e DeeuesKee®es JeCe&ve keÀje.
2) Gleej ³eeJej efìHe efuene.
3) DeeuesKee®es DeLe&Meem$eeleerue cenÊJe mHe<ì keÀje.
munotes.in

Page 57

57cee@[îetue 3
IeìkeÀ -5
yeepeejHesþe, ceeieCeer ,HegjJeþe Je yeepeej meceleesue
(MARKETS, DEMAND ,SUPPLY AND
MARKET EQUILIBRIUM )
DeY³eeme¬eÀce : yeepeejHesþ cnCepes keÀe³e -mHeOee& cnCepes keÀe³e -ceeieCeer Je¬eÀ : yeepeej ceeieCeer
efJe©× Jew³eeqke ÌlekeÀ ceeieCeer -ceeieCeer Je¬eÀeJejerue neue®eeueer -ceeieCeer Je¬eÀeleerue DeblejCe, HegjJeþe Je¬eÀ
: yeepeej HegjJeþe DeeefCe Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþe -HegjJeþe Je¬eÀeleerue DeblejCe -yeepeej meceleesue -yeepeej
meceleesueeleerue yeouee®es efJeMue sDeeefCe l³eeb®es HeefjCeece -ceeieCeer®eer efkebÀcele meeHes#e ueJeef®ekeÀlee -SketÀCe ÒeeHleer DeeefCe ceeieCeerleerue
ueJeef®ekeÀlee -efkebÀceleer®³ee ueJeef®ekeÀles® ee ÒeeHleerJej nesCeeje HeefjCeece.
IeìkeÀ j®evee :
5.0 GefÎ<ìîes
5.1 yeepeejHesþ cnCepes keÀe³e?
5.2 mHeOee& cnCepes keÀe³e?
5.3 ceeieCeer Je¬eÀ
5.3.1 ceeieCeer®ee efme×eble
5.3.2 Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeieCeer efJe©× yeepeej ceeieCeer
5.3.3 ceeieCeer Je¬eÀeJej nesCeeN³ee neue®eeueer / ceeieCeerleerue efJe®eueve
5.3.4 ceeieCeer Je¬eÀeleerue DeblejCe
5.4 HegjJeþe Je¬eÀ
5.4.1 yeepeej HegjJeþe DeeefCe Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþe
5.4.2 HegjJeþe Je¬eÀeleerue DeblejCe
5.5 yeepeej meceleesue mebkeÀuHevee
5.6 meceleesuee®³ee yeouee®³ee efJeMues5.7 keÀceeue ce³ee&oe efkebÀcele Je efkeÀceeve ce³ee&oe efkebÀcele
5.8 ÒeMvemunotes.in

Page 58

585.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
1.yeepeejHesþ ner mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.
2.ceeieCeer®ee efme×eble Je ceeieCeer Je¬eÀ mec epetve IesCes.
3.Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeieCeer Je yeepeej ceeieCeer ³ee mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.
4.ceeieCeer Je¬eÀeJejerue neue®eeueer Je DeblejCe ³eeb®ee Dee{eJee IesCes.
5.HegjJeþe Je¬eÀ Je HegjJeþe Je¬eÀeleerue DeblejCe mecepetve IesCes.
6.yeepeej HegjJeþe Je Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþe DeY³eemeCes.
7.yeepeej meceleesue mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
8.yeepeej meceleesuee®³ee efJeMues9.keÀceeue ce³ee&oe efkeÀceeve ce³ee&oe efkebÀceleer DeY³eemeCes.
10.keÀj Je l³eeb®es HeefjCeece peeCetve Ies Ces.
5.1yeepeejHesþ cnCepes keÀe³e? (WHAT IS MARKET)
yeepeejHesþs ner SkeÀ efJeefMe<ì peeiee efkebÀJee efþkeÀeCe Deens pesLes ûeenkeÀ Je efJe¬esÀlee ns SkeÀef$ele
³esTve Jemlet efkebÀJee mesJee ³eeb®³ee Kejsoer Jee efJe¬eÀer®ee J³eJenej keÀ© MekeÀleel e.
yeepeejHesþ ner mebkeÀuHevee ÒeosMe, jep³e, osMe Je DeeblejosMe DeMee efJeefJeOe mlejebJej keÀe³e&jle
Demeles.
5.2 mHeOee& cnCepes keÀe³e? (WHAT IS COMPETITION)
mHeOee& cnCepes SkeÀe®e ÒekeÀej®³ee Jemlet DeeefCe mesJee osCeeN³ee ÒeeflemHeOee¥ceO³ es peemleerle peemle
ceesyeouee, veHeÀe Je yeepeejeleerue Jeeìe efceUJeC³ee®eer Oe[He[ nes³e.
yeepeejeleerue mHeOee& GÐeesieebvee DeefOekeÀeefOekeÀ Jemlet efJe¬eÀer keÀjC³eemeeþer efJeHe Cevee®³ee cegueYetle
®eej IeìkeÀeb®ee cnCepes®e Jemlet, mLeue, peee fnjele Je efkebÀcele ³ee®ee DeefOekeÀeefOekeÀ JeeHej keÀjC³eeme
GlmegkeÀ keÀjles. HegCe& mHeOee& ner DeeoMe& yeepeejHesþ ceeveueer peeles. HegCe& yeepeejHesþsleerue keÀener JewefMe<ìîes :
1) Kejsoeroej, efJe¬eÀerkeÀej Je ûeenkeÀ ³eebvee SkeÀceskeÀebyeÎue mebHetCe& ceeefnleer.
2) efJe¬eÀermeeþer®³ee meJe& Jemlet meejK³ee®e Demeleele.
3) SkeÀ®e efkebÀcele
4) efve:He#e ûeenkeÀ
5) Deeieceve Je efveie&cevee®es mJeeleb$³e
6) ceesþîee ÒeceeCeeleerue efJe¬esÀlee, cnCetve peemle mHeOee&munotes.in

Page 59

59DeMee ÒekeÀejs efpelek esÀ efJe¬eÀeroej peemle eflelekeÀer peemle mHeOee&. cnCetve®e `SkeÀeefOekeÀej mHeOee&'
³ee yeepeej mebj®evesle SkeÀ®e efJe¬esÀlee Demeu³eeves lesLes mHeOe&keÀ Je mHeOee& oesvnerner DeefmlelJeele vemeleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) yeepeejHesþ ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2) mHeOee& cnCepes keÀe³e?
5.3 ceeieCeer Je¬eÀ (DEMAND CURVE)
5.3.1 ceeieCeer®ee efme×eble :
[e@. DeuÖesÀ[ ceeMe&ue ³eebveer ceeieCeer®ee efme×eble KeeueerueÒeceeCes ceeb[uee Deens.
’yeepeejeleerue Flej meJe& iees <ìer efmLej Demeleevee efJe¬esÀ³e Jemlet®³ee efkebÀceleerle IemejCe
Peeu³eeme l³ee®³ee ceeieCeer®³ee ÒeceeCeele Jee{ nesles, DeeefCe Jemlet®³ee efkebÀceleerle Jee{ Peeu³eeme l³ee®³ee
ceeieCeer®³ee ÒeceeCeele Ieì nesles. ³esLes Flej iees<ìer cnCepes ûeenkeÀ e®es GlHeVe, He³ee&³eer Jemletb®eer efkebÀcele,
HeefjHetjkeÀ Jemletb®eer efkebÀcele, DeeJe[ Je ÒeeOeev³e, peeefnjele Fl³eeoer. ceeieCeer®ee efme×eble ne ceeieCeer
kesÀuesu³ee Jemletb®eer mebK³ee Je ceeieCeer®es ÒeceeCe ³eebceOeerue HejmHejeefJejesOeer meby ebOe oMe&efJelees, ns DeeHeCe
ceeieCeer Je¬eÀeÜejs mHe<ì keÀ© MekeÀlees.“
ceeieCeer Devegmet®eer
efkebÀcele ceeieCeer
10 10
9 12
8 14
7 16
Jejerue lekeÌlee ns®e oMe&Jelees keÀer, pesJne Jemlet®eer efkebÀcele keÀceer nesT ueeieles, Jemleg®³ee
ceeieC eer®eer mebK³ee Jee{t ueeieles. ne®e lekeÌlee JeeHe©ve Heg{erue DeeuesKe le³eej keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 60

60
ceeieCeer Je¬eÀ -Deeke=Àleer 5.1
Jejerue Deeke=Àleerle `#e' De#eeJej ceeieCeer®eer mebK³ee lej `³e' De#eeJej Jemlet®eer efkebÀcele Iesleueer
Deens. ³e e oesIeebceO³es J³emle mebbyebOe Demeu³ee keÀejCeemleJe ceeieCeer®ee Je¬eÀ Keeue®³ee efoMesves mejkeÀlees.
ceeieCeer Je¬eÀe®ee ®e{ Gleej $eÝCe DemeC³eemeeþer ÒecetKe oesve HeefjCeece peyeeyeoej Deensle.
1) JeemleefJekeÀ GlHeVe HeefjCeece
2) He³ee&³eer He efjCeece
1) `JeemleefJekeÀ GlHeVe HeefjCeece '-ûeenkeÀe®³ee GlHeVeele keÀenerner yeoue Peeuee veener HeCe pej
Jemletb®³ee efkebÀceleer Jee{u³ee lej l³ee®es JeemleefJekeÀ GlHeVe Ieìles. DeeefCe cnCetve®e l³ee®eer ceeieCeer®eer
mebK³ee Ieìles.
2) `He³ee& ³eer HeefjCeece' -pesJne SKeeÐee Jemlet®eer efkebÀcele Jee{les, ûeenkeÀ iejpe YeeieefJeC³eemeeþer
l³ee®³ee He³ee&³eer Jemletuee ÒeeOeev³e osles DeeefCe cnCetve p³ee Jemlet®eer efkebÀcele Jee{ueer l³ee®eer ceeieCeer
Ieìles.
Jejerue oesvnerner HeefjCeec eebcegUs ceeieCeer®ee efme×eble mHe<ì neslees. ³ee oesvneRner HeefjCeeceebvee
SkeÀef$eleHeCes `efkebÀcele HeefjCeece' Demesner mebyeesOeues peeles.
5.3.2 Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeieCeer efJe©× yeepeej ceeieCeer (Individual demand versus
Market demand) :
yeepe ej ceeieCeer cnCepes®e efJeefMe<ì Jemlet efkebÀJee mesJeebmeeþer DemeCeeN³ee meJe& J³ekeÌleeR®³ee
Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeieCeer®eer yesjerpe nes³e. ns®e Keeueerue lekeÌl³ee®³ee mene³³eeves mHe<ì keÀjlee ³esF&ue. mecepee
ADeeefCe Bns oesve®e ûeenkeÀ yeepeejel e Deensle lej l³ee oesve ûeenkeÀeb®eer efceUtve yeepeej ceeieCeer keÀMeer
le³eej nesles ns DeeHeCeeuee Heg{erueÒeceeCes Heenlee ³esF&ue.xmunotes.in

Page 61

61J³ekeÌleeriele De eefCe yeepeej ceeieCeer met®eer
efkebÀcele A®eer ceeieCeer B®eer ceeieCeer yeepeej ceeie Ceer
(A®eer ceeieCeer +B®eer ceeieCeer )
5 6 10 16
10 5 8 13
15 4 6 10
20 3 4 7
25 3 2 5
J³ekeÌleeriele ceeieCeeR®eer yesefjpe kesÀu³eeveblej yeepeej ceeieCeer efceUles cnCetve®e J³ekeÌleeriele ceeieCeer
efveOee&je®es pes IeìkeÀ Demeleele les®e IeìkeÀ yeepeej ceeieCeer efveOee&efjle keÀjleele.
Deeke=Àleer 5.2
Jejerue Deeke=Àleerle ADeeefCe B®³ee ceeieCeer Je¬eÀe®eer Dee[Jeer yesjerpe kesÀu³eeveblej DMne
yeepeej ceeieCeer Je¬eÀ efceUlees. ne yeepeej ceeieCeer Je¬eÀ efkebÀceleerle yeoue n esle Demeleevee SketÀCe ceeieCeer
keÀMeer yeoueles ns oMe&efJelees.
5.3.3 ceeieCeer Je¬eÀeJej nesCeeN³ee neue®eeueer / ceeieCeerleerue efJe®eueve (Movement
along the demand curve) :
Flej HeefjefmLeleer efmLej Demeleevee Jemleg®³ee efkebÀceleerle yeoue P eeu³eecegUs ceeieCeerle ®e{Gleej
nesleele lesJne l³eeuee ceeieCeerleerue efJe®eueve Demes cnCeleele. ceeieCeerleerue efJe®eueve oesve ÒekeÀej®es
Demeles.
1) ceeieCeerleerue efJemleej efkebÀJee ÒemejCe : Flej HeefjefmLeleer efmLej Demelee Jemletb®³ee efke bÀceleerle
Ieì Peeu³eeves ceeieCeerle Jee{ nesles, lesJne l³eeme ceeieCeerleerue efJemleej efkebÀJee ÒemejCe Demes
cnCeleele.
2) ceeieCeerleerue mebkeÀes®e efkebÀJee DeeketbÀ®eve : Flej HeefjefmLeleer efmLej Demeleevee Jemlegb®³ee
efkebÀceleerle Jee{ Peeu ³eeves ceeieCeer keÀceer nesles lesJne l³eeme ceeieCeerleerue mebkeÀes®e efkebÀJee DeeketbÀ®eve
Demes cnCeleele. ceeieCeerleerue efJemleej Je mebkeÀes®e Heg{erue Deeke=ÀleerÜejs mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 62

62
Deeke=Àleer 5.13
Jejerue Deeke=Àleerle AefyebotJej Jemletb®eer efkebÀcele 15 ©He³es Demetve ceeieCeer®eer mebK³ee 6 Deens.
pesJne Jemlet®eer efkebÀcele 15 ©He³eebJe©ve 10 ©He³eebJej Iemejles lesJne ceeieCeer mebK³ee 6 Je©ve 8 Jej
peeles. ³esLes ceeieCeer Je¬eÀ AefyebotJe©ve BefyebotJej Keeue®³ee y eepetuee mejkeÀlees. ³eeuee®e ceeieCeer
Je¬eÀeleerue efJemleej Demes cnCeleele. ³eeTueì pesJne efkebÀcele 15 ©He³eebJe©ve 20 ©He³eebHe³e¥le Jee{les,
lesJne ceeieCeer 6 Je©ve 4 Jej Ieìles. HeefjCeeceer ceeieCeer Je¬eÀ AefyebotJe©ve CefyebotkeÀ[s Jej®³ee e foMesves
mejkeÀlees, ³eeuee®e ceeieCeerleerue mebkeÀes®e cnCeleele. ceeieCeer efJemleej Je mebkeÀes®e oesvnerner SkeÀe®e ceeieCeer
Je¬eÀeJej oMe&efJeues peeleele.
5.3.4 ceeieCeer Je¬eÀeleerue DeblejCe (Shift in demand curve) :
efkebÀcele efmLej Demelee vee Flej HeefjefmLeleerle yeoue Peeu³eecegUs ceeieCeerle ®e{Gleej nesleele
lesJne l³ee yeoueeme ceeieCeerleerue mLeueeblej efkebÀJee DeblejCe Demes cnCeleele. ceeieCeerleerue DeblejCe
Heg{erueÒeceeCes oesve ÒekeÀej®es Demeles :
1) ceeieCeerleerue Je=×er e fkebÀJee Jee{ : efkebÀcele efmLej Demeleevee Flej IeìkeÀele yeoue Peeu³eecegUs
pesJne ceeieCeer Jee{les l³eeme ceeieCeerleerue Je=×er efkebÀJee Jee{ Demes cnCeleele.
2) ceeieCeerleerue Ieì efkebÀJee Nneme : efkebÀcele efmLej Demeleevee Flej IeìkeÀele yeou eP e e u ³ e e c e g U s
pesJne ceeieCeer keÀceer nesles, lesJne l³eeme ceeieCeerleerue Nneme efkebÀJee Ieì Demes cnCeleele.
GoenjCe : mecepee yeepeejele Jemlegb®³ee efkebÀceleer efmLej Deensle HeCe pesJne ueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{les
lesJne, l³eeme®e efkebÀceleerl e les peemle mebK³esves ceeieCeer keÀjleele ³eeme ceeieCeer®eer Je=×er Demes cnCeleele,
³eeGueì pesJne GlHeVe keÀceer nesles lesJne ceeieCeer®³ee mebK³esle Ieì nesles. l³eeme ceeieCeerleerue Ieì
cnCeleele ns yeoue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves Heg{erueÒeceeC es oeKeJelee ³esleerue.munotes.in

Page 63

63
Deeke=Àleer 5.4
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es efkebÀcele 20 ©He³eebJej efmLej Deens Je 30 ner ceeieCeer®eer mebK³ee Deens
(ceeieCeer Je¬eÀ d0d0) pesJne ueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{les lesJne l³eeb®eer ceeieCeer®eer mebK³ee Jee{les Je ceeieCeer
Je¬eÀ d0d0Je©ve d1d1GpeJ³ee yeepetuee Jej mLeueeblejerle neslees. ³ee yeoueeme ceeieCeer®eer Je=×er
cnCeleele. ³eeGueì GlHeVe Ieìu³eeves ceeieCeer Je¬eÀ [eJ³ee yeepetuee d2d2Demee mejkeÀlees ³ee yeoueeme
ceeieCeerleerue Ieì Demes cnCelee le.
5.4 HegjJeþe Je¬eÀ (SUPPLY CURVE)
HegjJeþe : Hee@ue me@c³egDeuemeve ³eeb®³ee celes, ` yeepeejele DeefmlelJeele Demeuesu³ee efkebÀceleeruee efJe¬esÀlee
efJe¬eÀermeeþer F®ígkeÀ Demeuesu³ee Jemlegb®eer veiemebK³ee ³eeleerue mebyebOe cnCepes HegjJeþe nes ³e.'
HegjJeþîee®ee efve³ece : HegjJeþîee®ee efve³ece ne [e@. DeuÖesÀ[ ceeMe&ue ³eebveer 1890 ceO³es DeeHeu³ee
`DeLe&Meem$ee ®eer ceguelelJes '³ee ûebLeele ceeb[uee. l³eeb®³ee celes ’Flej HeefjefmLeleer efmLej Demeleevee
DeefOekeÀ efkebÀceleeruee peemle vei emebK³ee efJe¬eÀermeeþer DeeCeu³ee peeleele Je keÀceer efkebÀceleerle keÀceer veiemebK³ee
efJeef¬eÀmeeþer DeeCeu³ee peeleele.“munotes.in

Page 64

64HegjJeþe Je¬eÀ :
HegjJeþe He$ekeÀ
Jemleg®eer efkebÀcele (©He³es) HegjJeþe (veie)
0 0
5 1
10 2
15 3
20 4
25 5
30 6
Jejerue He$ekeÀe®³ee mene³³eeves DeeHeCe HegjJeþe Je¬eÀ Heg{erueÒeceeCes keÀe{t MekeÀlees.
-Deeke=Àleer 5.5
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es #e -De#eeJej HegjJeþe veiemebK³ee lej ³e -De#eeJej Jemleg®eer efkebÀcele
oMe&efJeueer Deens. pesJne Jemlet®eer ef kebÀcele 5 ©He³es Deens lesJne 1 veie Jemlet HegjefJeueer peeles. pemepeMeer
efkebÀcele Jee{les HegjJeþe mebK³eener Jee{le peeles Je pesJne efkebÀcele 30 ©He³es nesles. HegjJeþe mebK³ee 6
veieeHe³eb&le Jee{les. DeMee ÒekeÀejs Jemleg®eer efkebÀcele DeeefCe HegjJeþe oMe&efJeCeejs efyebot mLeeHeve keÀ©ve SkeÀ$e
pees[u³eeme ne HegjJeþe Je¬eÀ efceUlees. efkebÀcele DeeefCe HegjJeþe mebK³ee ³eeceO³es mejU mebyebOe Demeu³ee
keÀejCeemleJe HegjJeþe Je¬eÀ Jej®³ee efoMesves mejkeÀlees.
5.4.1 yeepeej HegjJeþe DeeefCe Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþe :
1) Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþe : Jejerue HegjJeþe Je¬eÀ mebkeÀuHevee, HegjJeþe Je¬eÀ Je Deeke=Àleer 5.4 ceOeerue
HegjJeþe Je¬eÀ, Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþe cnCetve ûeenîe OejeJee.munotes.in

Page 65

652) yeepeej HegjJeþe : efJeefMe<ì keÀeueeJeOeerle efJe efJeOe efkebÀcele HeeleUeruee yeepeejeleerue meJe& efJe¬esÀl³eebveer
efJeef¬eÀmeeþer DeeCeuesu³ee veiemebK³ee oMe&efJeCeejs He$ekeÀ cnCepes®e yeepeej HegjJeþe He$ekeÀ nes³e.
Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþîee®eer yesjerpe kesÀueer Demelee yeepeej HegjJeþe He$ekeÀ efceUlees
yeepeej HegjJeþe He$ekeÀ :
Hesefvmeue®eer
efkebÀcele (©He³es)A®ee Hesefvmeue
HegjJeþe (veie)B®eeHesefvmeue
HegjJeþe (veie)Hesefvmeue®ee yeepeej
HegjJeþe (veie)
5 1 3 4
10 2 5 7
15 3 7 10
20 4 9 13
25 5 11 16
30 6 13 19
Deeke=Àl eer 5.6
Jejerue Deeke=Àleerle SAneA®ee HegjJeþe Je¬eÀ Deens. lemes®e SBneB®ee HegjJeþe Je¬eÀ
Deens. ADeeefCe B®ee HegjJeþe Je¬eÀe®eer Dee[Jeer yesjerpe kesÀu³eeveblej SSne yeepeej HegjJeþe Je¬eÀ
efceUlees.
5.4.2 HegjJeþe Je¬eÀeleerue DeblejCe :
efkebÀcele efmLej Demeleevee Flej HeefjefmLeleerle yeoue Peeu³eecegUs HegjJeþîeele ®e{Gleej
nesleele, l³ee yeoueebvee HegjJeþîeeleerue DeblejCe efkebÀJee mLeueeblej Demes cnCeleele. HegjJeþîeeleerue DeblejCe
Heg{erueÒeceeCes oesve ÒekeÀej®es Demeles.munotes.in

Page 66

661) HegjJeþîeeleerue Jee{ / Je=×er : ’efkebÀcele efmLej Demeleevee Flej IeìkeÀele DevegketÀue yeoue
Peeu³eecegUs, pemes GlHeVe IeìkeÀe®³ee efkebÀceleerle Ieì, keÀje®³ee ÒeceeCeele Ieì, leebef$ekeÀ megOeejCee, F.
cegUs HegjJeþe Jee{lees l³eeme HegjJeþîeeleer ue Jee{ efkebÀJee Je=×er Demes cnCeleele.“
2) HegjJeþîeeleerue Ieì : ’efkebÀcele efmLej Demeleevee Flej IeìkeÀele ÒeefleketÀue yeoue Peeu³eecegUs,
pemes GlHeeove IeìkeÀe®³ee efkebÀceleerle Jee{, pegves GlHeeove veie Fl³eeoercegUs HegjJeþe keÀceer neslees l³eeme
HegjJeþîeeleerue Ieì efkebÀJee Nneme Demes cnCeleele. “
HegjJeþîeeleerue Jee{ DeeefCe Ieì Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHe<ì keÀjleele.
Deeke=Àleer 5.7
Jejerue Deeke=Àleerle OXDe#eeJej Jemleg®eer HegjJeþe mebK³ee DeeefCe OYDe#eeJ ej Jemleg®eer
efkebÀcele Deens. cegU efkebÀcele 20 ©He³es Demeleevee 6 veie Jemlet®ee HegjJeþe Peeuee. efkebÀcele efmLej
Demeleevee Flej IeìkeÀeble DevegketÀue yeoue Peeu³eeves HegjJeþe mebK³ee 4 Je©ve 6 Jej Heesnes®eles Je HegjJeþe
Je¬eÀ S1, Je©ve S2Jej mejkeÀlees. ne yeoue cnCepes®e HegjJeþîeeleerue Je=×er nes³e. ³eeGueì Flej
IeìkeÀeb®³ee ÒeefleketÀue yeoueebcegUs l³ee®e efkebÀceleerle Jemleg®eer HegjJeþîee mebK³ee 6 Je©ve 4 Jej Ieìles.
HegjJeþe Je¬eÀ S1Je©ve [eJeerkeÀ[s S3Jej mejkeÀlees, ³ee yeoueeme HegjJeþîeeleerue Ieì Demes mebyeesOeleele.
5.5 yeepeej meceleesue mebkeÀuHevee (CONCEPT OF MARKET
EQUILIBRIUM)
DeeleeHe³e¥le DeeHeCe ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe ³eeb®es mJeeleb$³eefjl³ee efJeMuesl³eeb®ee SkeÀef$ele efJe®eej keÀ©ve y eepeejHesþsle Jemleg Je mesJeeb®eer meceleesueerve efkebÀcele DeeefCe veiemebK³ee
keÀMeer efveefM®ele nesles ns Heg{erueÒeceeCes DeY³eemelee ³esF&ue.
meceleesue cnCepes®e DeMeer HeefjefmLeleer keÀer, p³eele HegjJeþe DeeefCe ceeieCeer meceeve Demeles.
HegjJeþe DeeefCe ceeieCeer meceeve Demeleevee peer efkebÀcele efveefM®ele nesles efleuee®e meceleesue efkebÀcele cnCeleele.
Keeueerue Deeke=Àleerle yeepeej HegjJeþe Je¬eÀ Je yeepeej ceeieCeer Je¬eÀ p³ee efyebotle ísoleele l³ee efyebotuee
yeepeej meceleesue D emes cnCeleele. ³ee ísove efyebotle peer efkebÀcele Demeles efleuee meceleesueerle efkebÀcele DeeefCe
ísove efyebotleerue veiemebK³esuee meceleesueerve veiemebK³ee Demes cnCeleele.munotes.in

Page 67

67
Deeke=Àleer 5.8
Deeke=Àleerle DD-ceeieCeer Je¬eÀ DeeefCe SS-HegjJe þe Je¬eÀ E³ee efyebotle HejmHejebvee ísoleele.
³ee efyebotJe©ve Hesefvmeue®eer meceleesue efkebÀcele 20 ©He³es DeeefCe meceleesue veiemebK³ee 8 FlekeÀer Deens.
meceleesueerve efkebÀceleeruee HegjJeþe veiemebK³ee Je ceeieCeer veiemebK³ee meceeve Deensle.
meceleesue efkebÀceleerHes#ee peemle efkebÀcele DeekeÀeju³eeme, Goe. ©He³es, 25 DeMeeJesUer HegjJeþe
veiemebK³ee Jee{les. (efyebot -B) HeCe ceeieCeer veiemebK³ee keÀceer nesles. (efyebot -A) HeefjCeeceer DeefleefjkeÌle
HegjJeþîee®eer HeefjefmLeleer efv ecee&Ce nesles. ³eeGueì pesJne efkebÀcele 1 5©He³es DeekeÀejueer peeles lesJne
ceeieCeer veiemebK³ee Jee{les (efyebot -D) HegjJeþe veiemebK³ee keÀceer nesles (efyebot -C) HeefjCeeceer DeefleefjkeÌle
ceeieCeer®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles. cnCetve ®e ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe Je¬eÀeJej efyebot J³eefleefjkeÌle
keÀesCel³eener efyebotJej yeepeej Demeceleesue neslees DeeefCe DeefleefjkeÌle ceeieCeer efkebÀJee HegjJeþîee®eer HeefjefmLeleer
efvecee&Ce nesles.
5.6meceleesuee®³ee yeouee®³ee efJeMuesTO ANALYSE CHANGES IN MARKET EQUILIBRIUM)
meceleesueerle efkebÀcele DeeefCe veiemebK³ee, HegjJeþe DeeefCe ceeieCeer Je¬eÀe®³ee HeefjefmLeleerJej
DeJeuebyetve Demeles. ³eeHewkeÀer keÀesCel³eener SkeÀele efkebÀJee oesnesle SK eeÐee IeìvescegUs yeoue Peeu³eeme yeepeej
meceleesueele yeoue Ie[tve ³eslees. HeefjCeeceer meceleesueerle, efkebÀcele DeeefCe veiemebK³ee meg×e yeoueles. DeMee
yeoueeb®³ee efJeMuesyeoue Ie[tve ³eslees ³ee®es efJeMues1) ceeieCeerleerue yeoue
2) HegjJeþîeeleerue yeoue
3) ceeieCeer Je HegjJeþe oesneWleerue yeoue
1) ceeieCeerle yeoue Peeu³eecegUs yeepeej meceleesu eeleerue yeoue (Chage in Market
equilibrium due to shift in demand) :
efouesu³ee efkebÀceleeruee Flej keÀesCel³eener IeìkeÀele yeoue Peeu³eecegUs ceeieCeer Jee{Ceej Demesue
lej ceeieCeer Je¬eÀ Jej®³ee efoMesves GpeJ³eeyeepetuee mejkeÀlees. HeefjCeeceer m eceleesueerle efkebÀcele DeeefCemunotes.in

Page 68

68veiemebK³esle Jee{ Ie[tve ³esles. Goe. meCeemegoeruee HegÀueeb®eer ceeieCeer KegHe Demeles, HegjJeþe vesnceerÒeceeCes®e
Demeu³eekeÀejCeeves yeepeejeleerue HegÀueeb®³ee efkebÀceleerle Jee{ nesleevee efomeles.
Deeke=Àleer 5.9
Jejerue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves ceeieCeer Je¬eÀe®³ee mLeueeblejeyejesyej®e HegjJeþe Je¬eÀeJejerue
efJe®eueve meg×e mHe<ì keÀjlee ³esles. p³eeJesUer HegÀueeb®eer ceeieCeer Jee{les l³eeJesUer ceeieCeer Je¬eÀ ddJej®³ee
yeepetuee d1d1Demee mejkeÀ lees HeCe HegjJeþe lees®e Demeu³eeves HegÀueeb®eer efkebÀcele 300 ©He³eebJe©ve
400 ©He³eebJej peeles. Hejbleg efkebÀcele Jee{le Demeleevee HegjJeþîeele osKeerue Jee{ nesles l³eeme HegjJeþîee®es
efJe®eueve cnCepes®e HegjJeþîee®ee efJemleej Demes cnCeleele.
2) HegjJeþîee®es mLeueeblej Peeu³eecegUs yeepeej meceleesueeleerue yeoue (A change in
market equilibrium due to a shift in supply) :
keÀesCel³eener IeìvescegUs efouesu³ee efkebÀceleeruee HegjJeþe veeiemebK³esle Ieì Peeueer lej HegjJeþe Je¬eÀ
[eJ³ee yee petuee mejkeÀlees. HeefjCeeceer meceleesueerve efkebÀcele Jee{les Je veiemebK³esle Ieì nesles. Goe. mecepee
DeefleHeeJemeecegUs efkebÀJee ogefkebÀceleerJej neslees Je efke bÀceleer Jee{leele.
Deeke=Àleer 5.10
Jejerue Deeke=Àleer ceO³es SSne cegU HegjJeþe Je¬eÀ Deens HeCe keÀener keÀejCeemleJe pesJne ieJne®es
GlHeVe Ieìles lesJne ieJne®ee HegjJeþe Je¬eÀ [eJ³ee yeepetuee SSJe©ve S1S1Jej mejkeÀlees. meceleesuemunotes.in

Page 69

69EJe©veE1Jej mejkeÀlees. HeefjCeeceer efkebÀcele 200 ©He³eebJe©ve 300 ©He³eebJej Heesnes®eles HeefjCeeceer
ieJne®³ee ceeieCeerlener Ieì nesles.
3) ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîeeleerue yeoue (Change in demand and supply) :
keÀesCel³eener IeìvescegUs HegjJeþ e Je ceeieCeer ³ee oesIeebceO³esner DevegketÀue yeoue Ie[tve Deeu³eeme
efkebÀcele HegJe&Jele nesles HeCe lemes ve Peeu³eeme Je HejmHej efJejesOeer yeoue Peeu³eeme meceleesueerve efkebÀcele
yeoueles.
Deeke=Àleer 5.11
Jejerue Deeke=Àleerle ddDeeefCe SSns Deveg¬eÀces cegU ceeieCeer Je¬eÀ Je HegjJeþe Je¬eÀ Deensle.
pesJne ceeieCeer Je HegjJeþe oesvnerner Jee{leele lesJne ddDeeefCe SSGpeJ³ee yeepetuee Deveg¬eÀces d1d1
S1S1Demes mejkeÀleele Je efkebÀcele HetJeeaÒeceeCes 30 ©He³eebJej efmLejeJeles. ne®e yeoue efJe©× efoMesleerue
yeoueevesner oeKeJelee ³eslees.
5.7 keÀceeue ce³ee&oe efkebÀcele Je efkeÀceeve ce³ee&oe efkebÀcele (PRICE CE LLING
AND FLOOR PRICING) :
cegkeÌle mHeOee& yeepeejele ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe SkeÀef$eleHeCes Jemlet efkebÀJee mesJes®eer meceleesueerle
efkebÀcele þjJeleele. ner He×le DeeoMe& Deens®e HeCe DeMee cegkeÌle yeepeejele þjJeuesu³ee meceleesueerve
efkebÀceleercegUs ûeenkeÀ efkebÀJee efJe¬esÀlee ³eebJej ÒeefleketÀue HeefjCeece nesle Demesue efkebÀJee ner efkebÀcele
l³eeb®³eemeeþer De³eesi³e Demesue lej mejkeÀej nmle#esHe keÀ©ve efkebÀceleerJej efve³eb$eCe efceUJetve ³eesi³ el e e r
efkebÀcele þjJelees. pej ûeenkeÀeb®eer mebIeìvee oyeeJe DeeCeC³eele ³eMemJeer Peeueer lej ûeenkeÀebmeeþer
HeÀe³eosMeerj keÀceeue efkebÀcele þjJe tve efoueer peeles. ³ee efkebÀceleerHes#ee peemle efkebÀcele DeekeÀejlee ³esCeej veener
cnCetve efleuee keÀceeue efkebÀcele ce³ee&oe (Price Celling) Demes cnCeleele. ³eeGueì efke¬esÀl³eeb®eer
mebIeìvee ³eMemJeer Peeueer lej mejkeÀej keÀe³eosMeerj efkeÀceev e efkebÀcele ce³ee&oe þjJetve oslees, ³eeHes#ee keÀceer
efkebÀcele DeekeÀejlee ³esle veener cnCetve ³eeuee efkeÀceeve ce³ee&oe (Price Floor) Demes cnCeleele. ³ee®es
HeefjCeece Heg{erueÒeceeCes efJe®eejele Ieslee ³esleele.munotes.in

Page 70

701) keÀceeue ce³ee&oe efkebÀcelee r®es yeepeej efveCeiling affects market outcomes ):
p³eeJesUer mejkeÀej ûeenkeÀeb®³ee yeepetves efJe®eej keÀ©ve keÀceeue ce³ee&oe efkebÀceleer þjJetve osF&ue
l³eeJesUer oesve Meke̳elee efvecee&Ce neslee le. 1) mecepee mejkeÀejves 40 ©He³es Òeefleveie keÀceeue ce³ee&oe
efkebÀcele þjJetve efou³eecegUs meceleesueerve efkebÀcele ce³ee&oe keÀceeue ce³ee&oe efkebÀceleerHes#ee keÀceer jenerue.
l³eecegUs keÀceeue ce³ee&oe efkebÀcele yebOevekeÀejkeÀ jenCeej veener . keÀejCe keÀceeue ce³ee&oe efkebÀceleer®ee keÀener®e
HeefjCeece efometve ³esCeej veener. 2) mecepee mejkeÀejves 20 ©He³es Òeefleveie efkebÀcele þjJetve efoueer.
meceleesueerve efkebÀcele 30 ©He³es, Òeefleveie Demeu³eecegUs Deelee keÀceeue ce³ee&oe efkebÀc ele yebOevekeÀejkeÀ
Demesue. ³ee efkebÀceleeruee Jemleg®eer ceeieCeer peemle DeeefCe HegjJeþe keÀceer jeefnue. HeefjCeeceer Jemlegb®³ee
legìJe[e efvecee&Ce nesF&ue Je keÀener ueeskeÀebvee Kejsoer keÀje³e®eer Demeleevee meg×e GHeueyOe nesCeej veenerle.
keÀceeue ce³ee&oe efkebÀceleercegUs Jemleg®eer ìb®eeF& efvecee&Ce nesF&ue l³eecegUs efve³ebef$ele ye×leer®ee JeeHej
keÀjeJee ueeieuesu³ee Jemleg®³ee legìJe[îeecegUs yeepeejele DemeCeeN³ee Jemleg efceUJeC³eemeeþer ®egkeÀer®ee
ceeie&ner DeJeuebyeuee peeT Mek eÀlees. cnCetve®e p³eeJesUer mejkeÀej mHeOee&lcekeÀ yeepeejele yebOevekeÀejkeÀ
efkebÀcele ce³ee&oe ueeoles l³eeJesUer Jemleg®ee legìJe[e efvecee&Ce neslees DeeefCe efJe¬esÀles ìb®eeF& DemeCeejer Jemlet
ceesþîee mebK³esves DemeCeeN³ee mebYeeJ³e ûeenkeÀebvee efve³ebef$ele He×leerves efJekeÀleele. keÀceeue ce³ee&efole
efkebÀceleercegUs efve³eb$eCe ³eb$eCee efJekeÀefmele nesle Demesue lej keÌJeef®ele®e F<ì Demeles. DekeÀe³e&#ecelee efvecee&Ce
nesles keÀejCe l³eecegUs ûeenkeÀeb®³ee JesUs®ee DeHeJ³e³e neslees. ce gkeÌle mHeOee&lcekeÀ yeepeejeleerue efve³eb$eCe
³eb$eCee ner keÀe³e&#ece DeeefCe J³ekeÌleer efvejHes#e Demeles. p³eeJesUer yeepeejele meceleesue Demelees l³eeJesUer
keÀesCeleener ûeenkeÀ keÀer pees yeepeej efkebÀcele osC³eeme le³eej Demelees l³eeuee leer J emleg efceUles keÀejCe cegkeÌle
yeepeejele Jemleg®es JeeìHe yeepeej efkebÀceleeruee nesle Demeles.
Deeke= Àleer 5 .12
yebOevekeÀejkeÀ vemeuesueer keÀceeue ce³ee&oe efkebÀcele
Jejerue Deeke=Àleerle Jemleg®eer meceleesueerle efkebÀcele 30 ©He³es Òeefle veie FlekeÀer Deens. mejkeÀejves
keÀceeue ce³ee&oe efkebÀcele 40 ©He³es Òeefleveie efveefM®ele kesÀueer. keÀceeue ce³ee&oe efkebÀcele ner meceleesueerle
efkebÀceleerHes#ee peemle Demeu³eecegUs ³ee efkebÀceleer®ee ÒeYeeJe efometve ³esCeej veener l³eecegUs 30 ©He³es Òeefleveie
³ee yeepeej efkebÀceleeruee®e ceeieCeer Je HegjJeþîeele meceleesue ÒemLeeefHele nesF&ue. ³ee meceleesueJemLesle HegjJeþe
veiemebK³ee DeeefCe ceeieCeer mebK³ee oesvnerner meceeve cnCepes®e 100 veie FlekeÀer Deens.munotes.in

Page 71

71
Deeke=Àleer 5.13
yebOevekeÀejkeÀ keÀceeue ce³ee&oe
Jejerue Deeke=Àleerle meceleesueerle efkebÀcele 20 ©He³es Òeefleveie FlekeÀer Deens. mejkeÀejves keÀceeue
ce³ee&oe efkebÀcele 10 ©He³es Òeefleveie efveefM®ele kesÀueer Deens. ner keÀceeue ce³ee&oe efkebÀcele meceleesueer le
efkebÀceleerHes#ee keÀceer Demeu³eecegUs yeepeej efkebÀcele 10 ©He³es Òeefleveie ³ee meceleesueerle efkebÀceleerHes#ee keÀceer
Demeu³eecegUs yeepeej efkebÀcele 20 ©He³es Òeefleveie DeMeer jenerue DeeefCe HeÀkeÌle 60 veieeb®³ee HegjJeþe nesle
Je 40 veiee b®ee legìJe[e Deens.
Jejerue GoenjCee©ve SkeÀ meeceev³e efveyeepeejHesþsle keÀceeue ce³ee&oe efkebÀcele yebOevekeÀejkeÀefjl³ee þjJetve oslees l³eeJesUer Jemleg®ee legìJe[e efvecee&Ce
neslees. DeeefCe efJe¬eÀles ceesþîee mebK³esves Kejsoer #ecelee DemeCeeN³ee ûeenkeÀebvee legìJe[e DemeCeejer Jemleg
efve³ebef$ele He×leerves efJekeÀleele. keÀceeue ce³ee&oe efkebÀcele He×leerves ner efJelejCe ³eb$eCee F®ísefJe©× Demeles.
efoIe&keÀeUeleerue leer DekeÀe³e&#e Ce Demeles keÀejCe ³eeceO³es ûeenkeÀeb®ee KegHe JesU Jee³ee peelees. lemes®e
efJe¬esÀlee efJe¬esÀl³eebceeHe&Àle YesoeYeso kesÀuee peelees efkeÀ pes ûeenkeÀeb®³ee ¢ef<ìkeÀesveelegve De³eesi³e Demeles.
2) efkeÀceeve ce³ee&oe efkebÀceleer®es yeepeej efveFloor affect market outcomes) :
p³eeJesUer mejkeÀej ûeenkeÀeb®³ee yeepetves efJe®eej keÀ©ve efkeÀceeve ce³ee&oe efkebÀcele þjJetve osles
l³eeJesUer oesve Meke̳elee efvecee&Ce nesleerue. mecepee mejkeÀejves 20 ©He³es Òeefleveie efkeÀceeve ce³ee&oe efkebÀcele
þjJetve efoueer. meceleesueerve efkebÀcele 20 ©He³es Òeefleveie Demeu³eecegUs efkeÀceeve ce³ee&oe efkebÀceleer®ee yeepeej
efkebÀceleerJej keÀener®e HeefjCeece nesCeej veener. ns Heg{erue Deeke=Àleerves mH e<ì nesles.munotes.in

Page 72

72
Deeke=Àleer 5 .14
yebOevekeÀejkeÀ vemeuesueer efkeÀceeve ce³ee&oe efkebÀcele
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es Jemleg®eer meceleesueerve efkebÀcele 30 ©He³es Òeefleveie FlekeÀer Deens Je
meceleesueerve HegjJeþe Je ceeieCeer 100 veie Deens. mejke Àejves efkeÀceeve ce³ee&oe efkebÀcele 20 ©He³es Òeefleveie
FlekeÀer efveefM®ele kesÀueer. ner efkeÀceeve ce³ee&oe efkebÀcele meceleesueerle efkebÀceleerHes#ee keÀceer Deens. l³eecegUs ³ee
efkebÀceleer®ee meceleesueerle yeepeej efkebÀceleerJej keÀener®e Hee fjCeece nesCeej veener. yeepeej efkebÀcele Je ceeieCeer
HegjJeþîeele mecee³eespeve Ie[Jetve DeeCesue Je l³eecegUs meceleesueerle ceeieCeer Je HegjJeþe veiemebK³ee 100
FlekeÀer®e jenerue.
Deeke=Àleer 5 .15
yebOevekeÀejkeÀ efkeÀceeve ce³ee&oe efkebÀcele
Jejerue Deeke=Àleerle Jemleg®eer meceleesueerle yeepeej efkebÀcele 30 ©. Òeefleveie FlekeÀer Deens.
mejkeÀejves efkeÀceeve ce³ee&oe efkebÀcele 40 ©He³es Òeefleveie FlekeÀer efveefM®ele kesÀueer peer meceleesueerle yeepeej
efkeÀcebleerHes#ee peemle Deen s. cnCetve Deelee yeepeej, efkebÀcele 40 ©He³es Òeefleveie FlekeÀer jenerue. ³ee
efkebÀceleeruee 120 veiemebK³es®³ee HegjJeþe Deens. Hejbleg ceeieCeer HeÀkeÌle 80 veiemebK³es®eer Demeu³eeves 40
veiemebK³es®ee Jee{eJee yeepeejele nesF&ue. DeMeeÒekeÀejs pej efkeÀceeve ce³ee&oe efkebÀcele yebOevekeÀejkeÀ Demesue
lej HegjJeþîeele Jee{eJee efvecee&Ce neslees efkeÀceeve ce³ee&oe efkebÀceleer®³ee HeefjefmLeleerle keÀener efJe¬esÀles
l³eeb®³eekeÀ[erue meJe& GlHeeoveeleerue efJe¬eÀer keÀ© MekeÀle veener.munotes.in

Page 73

735.8 ÒeMve (QUESTIONS)
1) yeepeejHesþ cnCepes keÀe³e?
2) mHeOee& cnCepes keÀe³e?
3) ìerHe efuene : ceeieCeer Je¬eÀ
4) Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeieCeer Je yeepeej ceeieCeerleerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.
5) ìerHe efuene :
1)ceeieCeerleerue efJe®eueve
2)ceeieCeerleerue D eblejCe
6) yeepeej HegjJeþe Je Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþe ³eebleerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.
7) ìerHe efuene :
1)HegjJeþe Je¬eÀ
2)HegjJeþe Je¬eÀeleerue DeblejCe
8) yeepeej meceleesuee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
9) meceleesuee®³ee yeouee®³ee efJeMues10)ìerHe efuene :
1)keÀceeue ce³ee&oe efkebÀcele
2)efkeÀceeve ce³ee&oe efkebÀcele
11)keÀceeue ce³ee&oe efkebÀceleer®ee yeepeej efve12)efkeÀceeve ce³ee&oe efkebÀceleer®³ee yeep eej efvemunotes.in

Page 74

74IeìkeÀ -6
ceeieCeer®eer efkebÀcelemeeHes#e ueJeef®ekeÀlee
(ELASTICITY OF DEMAND )
IeìkeÀ j®evee :
6.0 GefÎ<ìîes
6.1 ceeieCeer®eer efkebÀcelemeeHes#e ueJeef®ekeÀlee
6.2 SketÀCe ÒeeHleer DeeefCe ceeieCeerleerue ueJeef®ekeÀlee
6.3 ÒeeHleer®eer mebkeÀuHevee DeeefCe ceeieCeer®eer efkebÀcelemeeHes#e ueJeef®ekeÀlee
6.4 efkebÀcele ueJeef®ekeÀles®³ee ÒeeHleerJejerue HeefjCeece
6.5 SketÀCe ÒeeHleer DeeefCe ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee
6.6 keÀj DeeefCe l³eeb®es HeefjCeece
6.7 mejeJeemeeþer ÒeMve
6.8 meboYe&met®eer
6.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
ceeieCeer®eer efkebÀcele meeHes#e ueJeef®ekeÀlee DeY³eemeCes.
ÒeeHleer DeeefCe ueJeef®ekeÀlee ³eeleerue HejmHejmebyebOe peeCetve IesCes.
efkebÀcele ueJe ef®ekeÀles®ee ceeieCeerJejerue HeefjCeece DeY³eemeCes.
keÀj Je l³eeb®es HeefjCeece mecepetve IesCes.
6.1 ceeieCeer®eer efkebÀcelemeeHes#e ueJeef®ekeÀlee (PRICE RELATIVE
ELASTICITY OF DEMAND)
ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®ee efme×eble [e@. ceeMe&ue ³eebve er efouee. ceeieCeer®³ee efme×ebleeJe©ve
efkebÀceleerle yeoue nesle Demeleevee ceeieCeerle yeoue neslees ns mecepeles. Hejbleg ³ee yeouee®es ÒeceeCe mHe<ì
nesle veener DeeefCe cnCetve®e ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee ³ee yeouee®es ÒeceeCe efveefM®ele keÀjlee s.
’Jemleg®³ee ceeieCeerleerue yeouee®es ceeieCeer®³ee efveOee&jkeÀ IeìkeÀe®³ee yeoueeMeer Demeuesues ÒeceeCe
cnCepes ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee nes³e.“
ceeieCeel r eeu r e ÒeceeCeMeej r yeoueceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀleeceeieCee® r ³ee ev f eOeej & keÀ IeìkeÀeleerueÒeceeCeMeej r yeouemunotes.in

Page 75

75ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®es ÒekeÀej :
1) ceeieCeer®eer efkebÀcel e ueJeef®ekeÀlee
2) ceeieCeer®eer GlHeVe ueJeef®ekeÀlee
3) ceeieCeer®eer ísokeÀ efkebÀJee eflejkeÀme ueJeef®ekeÀlee
4) ceeieCeer®eer peeefnjele ueJeef®ekeÀlee.
ceeieCeer®eer efkebÀcelemeeHes#e ueJeef®ekeÀlee (Price elasticity of demand) :
[e@. ceeMe&ue ³eeb®³ee celes, ’Jemleg®³ee efkebÀceleerle Peeuesu³ee yeouee®ee HeefjCeece cnCetve Jemleg®³ee
ceeieCeerle pes ÒeceeCeMeerj yeoue nesleele l³eeb®es iegCeesÊej cnCepes®e ceeieCeer®eer efkebÀcelemeeHes#e ueJeef®ekeÀlee
nes³e.“
ceeieCeel r eeu r e ÒeceeCeMeerj yeoueceeieCee® r eer ek f eÀbcelemeeHes#e ueJeef®e keÀleeefkeÀbceleerleerue ÒeceeCeMeej r yeoueQPEP=QPQP=QPQP=PQ

³esLesEP=ceeieCeer®eer efkebÀcelemeeHes#e ueJeef®ekeÀleeQ=ceeieCeerleerue yeoueQ=cegU ceeieCeerP=efkebÀceleerleerue yeoueP=cegU efkebÀcele
Goe. Keeueerue ceeefnleer®³ee DeeOeejs ceeieCeer®eer efkebÀcele -meeHes#e ueJeef®ekeÀlee keÀe{e.
efkebÀcele (©He³es) ceeieCeer (veiemebK³ee)
10(P1) 50(Q1)
15(P2) 40(Q2)
ceeieCeerleerue yeoue2140 - 50 = -10Q=Q QefkeÀbceleerleerue yeoue2115-10 = 5P=P PcegU ceeieCeer50Q=cegU efkebÀcele10P=10 105 502
50.4QPEP=PQ=
=

,munotes.in

Page 76

76ceeieCeer®³ee efkebÀcelemeeHes#e ueJeef®ekeÀlee ceespeC³ee®³ee He×lee r(Methods of
measuring price elasticity of demand) :
1) MeskeÀ[e He×le :ceeieCeel r eeu r e Mek s eÀ[e yeoueceeieCeer®eer ueJee® f ekeÀleeefkeÀbceleerleerue MeskeÀ[e yeoue
QPEP=PPQP=PQGoe. mecepee efkebÀceleerle 10 ìkeÌkesÀ yeoue Ie[tve Deeuee Je l³ee®ee HeefjCeece cnCetve ceeieCee rle
meg×e 10 ìkeÌkeÀîeeb®ee yeoue Peeuee lej Jejerue meg$eeÒeceeCes ueJeef®ekeÀlee Heg{erueÒeceeCes :10EP= 110ne iegCeebkeÀ SkeÀ Deens cnCetve ceeieCeer SkeÀkeÀ ueJeef®ekeÀ Deens. (pesJne iegCeebkeÀ SkeÀHes#ee keÀceer
Demeles l esJne ceeieCeer SkeÀkeÀ keÀceer ueJeef®ekeÀ Demeles. Goe. 0.5, 0.6, 0.9, F.)
2) Yetefceleer He×le :(Lower segment)(Upper segment)ceeieCeeJ r e¬eÀeJejeu r e efyeboH t eemev t e®e e Keeue®ee YeeieceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀleeceeieCeerJe¬eÀeJejeu r e efyeboH t eemetve®e e Jej®ee Yeeie
Y
Ae = α
e>1
R
e=1
S
e<1
T
e=0
OB X
Deeke=Àleer 6.1
1) Aefyebotle ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀleepAB=EO(ceeieCeer DeieefCele ueJeef®ekeÀ Deens)
2) Refyebotle ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀleepRB=E 1RA(ceeieCeer DeefOekeÀ ueJeef®ekeÀ Deens)
3) Sefyebotle ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀleepSB=E 1SA(ceeieCeer SkeÀkeÀ ueJeef®ekeÀ Deens)efkebÀceleJemlet®es veiemunotes.in

Page 77

774) Tefyebotle ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀleepTB=E 1TA(ceeieCeer keÀceer ueJeef®ekeÀ Deens)
5) Befyebotle ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀleepO=E 0BA(ceeieC eer ueJeef®ekeÀ veener Deens)
6.2 SketÀCe ÒeeHleer DeeefCe ceeieCeerleerue ueJeef®ekeÀlee (TOTAL REVENUE
AND ELASTICITY OF DEMAND)
ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee ceeHeve keÀjC³ee®eer meJee&le meesHeer He×le cnCetve [e@. ceeMe&ue ³eebveer SketÀCe
Ke®e& He× le meg®eefJeueer Deens.
pej efkebÀcele keÀceer nesle Demeleevee SketÀCe Ke®e& Jee{le Demesue lej ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee
SkeÀ Hes#ee peemle Demeles.
pej efkebÀcele keÀceer nesle Demeleevee SketÀCe Ke®ee&le keÀener®e yeoue nesle vemesue l ej ceeieCeer efkebÀcele
ueJeef®ekeÀlee SkeÀ Demeles.
pej efkebÀcele keÀceer nesle Demeleevee SketÀCe Ke®e& Ieìle Demesue lej ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee
SkeÀeHes#ee keÀceer Demelees. ns®e Heg{erue lekeÌl³ee®³ee mene³³eeves ceeieCeer®³ee ueJeef ®ekeÀles®es ceeHeve
keÀjlee ³esF&ue.
SketÀCe Ke®e& DeeefCe efkebÀcele ueJe®eefkeÀlee
Jemleg®eer efkebÀcele
(©He³eele)Jemleg®eer ceeieCeer
(veiemebK³ee)SketÀCe Ke®e&
(©He³eele)efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee
50 40 2000
40 60 2400peemle ueJeef®ekeÀleee150 40 2000
40 50 2000SkeÀkeÀ ueJeef®ekeÀleee150 40 2000
40 45 1890keÀceer ueJeef®ekeÀleee1peemle ueJeef®ekeÀ ceeieCeerpE1:
Jemleg®eer efkebÀc ele keÀceer nesle Demeleevee l³ee JemlegJejerue SketÀCe Ke®ee&le Jee{ nesle Demesue
DeeefCe efkebÀcele Jee{le Demeleevee SketÀCe Ke®ee&le Ieì nesle Demesue lej Jemleg®³ee ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee
SkeÀeHes#ee peemle Demeles. Jejerue lekeÌl³eele Jemleg®e er efkebÀcele 50 ©He³eebJe©ve 40 ©He³eebJej peeles Je
ceeieCeer 40 Je©ve 60 DeMeer Jee{ueer Deens Je SketÀCe Ke®ee&le 2000 ©He³eebJe©ve 2400 ©He³es DeMeer
Jee{ Peeueer Deens.munotes.in

Page 78

78SkeÀkeÀ ueJeef®ekeÀ ceeieCeerpE1:
Jemleg®eer efkebÀc ele keÀceer nesle Demeleevee efkebÀJee Jee{le Demeleevee SketÀCe Ke®ee&le keÀesCeleener
yeoue nesle vemesue cnCepes SketÀCe Ke®e& efmLej Demesue lesJne Jemleg®³ee ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee SkeÀ
Demeles.lekeÌl³eele Jemleg®eer efkebÀcele 50 ©He³eebJe©ve 4 0 ©He³eebHe³e¥le keÀceer Peeu³eeveblej meg×e SketÀCe
Ke®e& 2000 ©He³es efmLej Deens.
keÀceer ueJeef®ekeÀ ceeieCeerpE1:
Jemleg®eer efkebÀcele keÀceer nesle Demeleevee Jemlegefleue SketÀCe Ke®ee&le Ieì nesle Demesue DeeefCe
efkebÀceleerle Jee{ nesle Demeleevee SketÀCe Ke®ee&le Jee{ nesle Demesue lej Jemleg®³ee ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee
SkeÀ Hes#ee keÀceer Demeles. lekeÌl³eele efkebÀcele 50 ©He³eebJe©ve 40 ©He³es DeMeer keÀceer Peeu³eeJej ceeieCeerle
40 veieebJe©ve 50 veie DeMee r Jee{ Peeueer Hejbleg SketÀCe Ke®e& 2000 ©He³eebJe©ve 1890 ©He³es Demee
keÀceer Peeuee.
efkebÀcele DeeefCe SketÀCe Ke®e& ³eeleerue mebyebOe Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves Heg{erueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee
³esF&ue;
Deeke=Àleer 6.2
Jejerue Deeke=Àleer XDe#eeJej Ke®e& DeeefCe YDe#eeJej efkebÀcele oMe&efJeueer Deens. dc³ee Jej®³ee
Yeeieele efkebÀcele keÀceer nesle Demeleevee SketÀCe Ke®e& Jee{le Deens. cnCepes®e efkebÀcele DeeefCe SketÀCe Ke®e&
³eele J³emle mebbyebOe Deens cnCetve ceeieCeer peemle ueJeef® ekeÀ Deens. cb³ee ceOeu³ee Yeeieele efkebÀcele keÀceer
nesle Demeleevee efkebÀJee Jee{le Demeleevee SketÀCe Ke®e& efmLej®e Deens cnCetve ceeieCeer®eer efkebÀcele
ueJeef®ekeÀlee SkeÀ Deens. ab³ee Keeue®³ee Yeeieele efkebÀcele keÀceer nesle Demeleevee Sket ÀCe Ke®e& keÀceer nesle
Deens. keÀejCe efkebÀceleerleerue yeouee®³ee leguevesle ceeieCeerleerue yeoue keÀceer Deens. cnCetve ceeieCeer keÀceer
ueJeef®ekeÀ Deens.
6.3 ÒeeHleer®eer mebkeÀuHevee DeeefCe ceeieCeer®eer efkebÀcelemeeHes#e ueJeef®ekeÀlee
(CONCE PT OF REVENUE AND PRICE ELASTICITY OF
DEMAND)
GHeYeeskeÌl³eeb®ee Ke®e& ner GlHeeokeÀe®eer ÒeeHleer Demeles. GHeYeeskeÌl³ee®³ee SkegÀCe Ke®e& ne l³ee
Jemleg®eer efkebÀcele DeeefCe Kejsoer veiemebK³ee ³eeb®³ee iegCeekeÀejeletve efceUlees.munotes.in

Page 79

79GHeYeeskeÌl³ee ®³ee SkegÀCe Ke®e& † efkebÀcele ƒKejsoer veiemebK ³ee
ne SkegÀCe Ke®e& efJe¬esÀl³eemeeþer SkegÀCe ÒeeHleer Demeles. efkebÀceleerle yeoue Peeu³eecegUs SkegÀCe Ke®e&
efkebÀJee SkegÀCe ÒeeHleer yeoueles. ³eeJe©ve Keeueerue lekeÌl³eele oeKeefJeu³eeÒeceeCes u eJeef®ekeÀles®es ceespeceeHe
keÀjlee ³esles.
efkebÀceleerleerue yeoue
(Jee{ / Ieì)SkegÀCe Ke®ee&leerue yeoue
yeoue veenerefkebÀcele ueJeef®ekeÀlee
1
Ieì Jee{ 1H e s # e ep e e m l e
Jee{ Ieì 1H e s # e ep e e m l e
Ieì Ieì 1 Hes#ee keÀceer
Jee{ Jee{ 1H e s # e ek eÀceer
Goe.
efkebÀcelePceeieCeer veiemebK³eeQSketÀCe ÒeeHleerPQefkebÀcele ueJeef®ekeÀlee
5 8 40
8 5 40SkeÀkeÀ
5 8 40
7 6 42SkeÀ Hes#ee peemle
5 8 40
4 9 36SkeÀ Hes#ee keÀceer
6.4efkebÀcele ueJeef®ekeÀles®ee ÒeeHleerJejerue HeefjCeece (IMPACT OF PRICE
ELASTICITY ON REVENUE) :
SketÀCe ÒeeHleer : ûeenkeÀ Jemleguee peer efkebÀcele oslees leer efkebÀcele efJe¬esÀl³eevee ÒeeHleer cnCetve efceUles cnCetve
ûeenkeÀ eves efouesueer SketÀCe efkebÀcele DeeefCe efJe¬esÀl³eeuee efceUCeejer SkegÀCe ÒeeHleer meceeve Demeles. Keeueerue
Deeke=Àleerle efkebÀcele 4 ©He³es Deens Je efJe¬eÀer veiemebK³ee 100 veie Deens. cnCetve
SkegÀCe ÒeeHleer † efkebÀcele ƒveiemebK ³ee
†4 ƒ100
†4 0 0© H e ³esmunotes.in

Page 80

80
Deeke=Àleer 6.3
6.5 SkegÀCe ÒeeHleer DeeefCe ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee (TOTAL
REVENUE AND PRICE ELASTICITY OF DEMAND) :
p³eeJesUer efkebÀcele yeoueles l³eeJesUer SkegÀCe ÒeeHleerle yeoue Ie[tve ³es lees HeCe ne yeoue efkeÀleer
Demesue ns ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀlesJej DeJeuebyetve Demeles. ³ee meboYee&le ceeieCeer®³ee efkebÀcele ueJeef®ekeÀles®ee
Heg{erue oesve Meke̳elee efJe®eejele IesG.
De) ueJeef®ekeÀ ceeieCeer : ceeieCeer Je¬eÀ ueJeef®ekeÀ Dem eu³eeme efkebÀcele Jee{u³eeJej SkegÀCe ÒeeHleer
Jee{JeC³eeSsJepeer keÀceer nesles.
Keeueerue Deeke=Àleerle cegU efkebÀcele 4 ©He³es FlekeÀer Demeleevee ceeieCeer 50 veie Deens. cnCetve
SkegÀCe ÒeeHleer † efkebÀcele ƒveiemebK ³ee
†4 ƒ50
†2 0 0© H e ³es
Deeke=Àleer 6.4munotes.in

Page 81

81pesJne efkebÀcele Jee{les Je 4 ©He³eebJe©ve 5 DeMeer nesles. lesJne ceeieCeer 50 veieeJe©ve 20 veie
DeMeer keÀceer nesles cnCetve ÒeeHleerle 200 ©He³eebJe©ve 100 ©He³es DeMeer Ieì nesles.
SkegÀCe ÒeeHleer † efkeb Àcele ƒveiemebK³ee
†5 ƒ20
†1 0 0© H e ³es
ceeieCeer ueJeef®ekeÀ Demeu³eecegUs efkebÀceleerle Lees[er Jee{ Peeu³eeme ceeieCeerceO³es efkebÀceleerleerue
Jee{erHes#ee peemle ÒeceeCeele Ieì nesles cnCetve ceeieCeer ueJeef®ekeÀ Demeleeve e efkebÀcele Jee{u³eeme SkegÀCe
ÒeeHleerle Ieì nesles.
ye) DeueJeef®ekeÀ ceeieCeer : ceeieCeerJe¬eÀ DeueJeef®ekeÀ Demeleevee efkebÀcele Jee{u³eeme ceeieCeerceO³es Ieì
nesles. Hejbleg efkebÀceleerleerue Jee{erHes#ee ceeieCeerleerue Ieì keÀceer Demeles cnC etve SketÀCe ÒeeHleerle Jee{ nesles. ns
Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer 6.5
Jejerue Deeke=Àleerle cegU efkebÀcele 1 ©He³ee Demeleevee ceeieCeer 100 veie FlekeÀer Deens. pesJne
efkebÀcele 1 ©He³eebJe©ve 3 ©He³ es DeMeer Jee{ueer lej ceeieCeer 100 veieebJe©ve 80 veie DeMeer keÀceer nesles.
ne yeoue Deeke=Àleer®³ee GpeJ³ee Yeeieele oeKeefJeuee Deens. l³eevegmeej
SkegÀCe ÒeeHleer † efkebÀcele ƒveiemebK ³ee
†3 ƒ80
†2 4 0© H e ³es
DeMeeÒekeÀe js efkebÀcele 1 ©He³eebJe©ve 3 ©He³es DeMeer Jee{le Demeleevee ceeieCeer 100 veieeJe©ve
80 veie DeMeer keÀceer neles Je SketÀCe ÒeeHleer 100 ©He³eebJe©ve 240 ©He³es DeMeer Jee{les.
6.6 keÀj DeeefCe l³eeb®es HeefjCeece (TAXES AND THEIR IMPACT)
keÀjÒeCe eueer ns mejkeÀej®es cenÊJee®es OeesjCe Deens p³eeletve l³eebvee DeveskeÀ meceepeesHe³eesieer
keÀeceebmeeþer cenmetue efceUlees. ne keÀj keWÀê, jep³e Je mLeeefvekeÀ Demee efJeYeeieuee peelees. keÀjeb®ee ceeveJeer
peerJeveeJej DeveskeÀ ceeiee&ves HeefjCeece neslees.munotes.in

Page 82

82mecepee ceneveiejHeeefuekesÀves Jeeef³ee ceneslmeJee®ee Ke®e& HegCe& keÀjC³eemeeþer cenmegueele Jee{ keÀjCes DeHesef#ele Deens cnCetve DeeF&efm¬eÀceJej
5© H e ³ e sÒ e e f l e v e i e keÀj DeekeÀejC³ee®es þjefJeC³eele Deens. Je nîee keÀje®eer jkeÌkeÀce ûeenkeÀ DeeefCe efJe¬esÀles
³eeceO³es efJeYeeieC³ee®es þjues. ³ee ÒemleeJee®es efJeMuesefJe®eejele I³eeJes yeeieleele les cnCepes®e m ejkeÀej JemlegJej kesÀJne keÀj DeekeÀejCeej Deens Je keÀjYeej keÀesCe
menve keÀjCeej Deens? Jemleg Kejsoer keÀjCeejs ûeenkeÀ keÀer efJe¬esÀles? efkebÀJee oesIeebceO³es efJeYeeieuee lej
keÀj Yeje®es efJelejCe keÀmes nesF&ue? ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîee®³ee meeOeveeb®ee JeeHej keÀ©ve keÀj Yeeje®es
efJelejCe keÀmes nesles ³eeJej Heg{erue efJeMueskeÀje®ee HeefjCeece leHeemeCeermeeþer DeeHeCeeuee cegU meceleesue DeeefCe veJeerve meceleesuee®eer leguevee
keÀjeJeer ueeieles. Deeke=ÀleerJe© ve ns mHe<ì nesles keÀer, DeeF&efm¬eÀce®eer meceleesue efkebÀcele 30 ©He³eebJe©ve
28 ©He³es DeMeer keÀceer Peeueer Deens DeeefCe veiemebK³ee 100 Je©ve 90 DeMeer keÀceer Peeueer. keÀejCe keÀj
DeekeÀeju³ee veblej efJe¬esÀles keÀceer efJe¬eÀer keÀjleele Deeef Ce ûeenkeÀ keÀceer Kejsoer keÀjleele. cnCepes®e
DeeF&efm¬eÀce Jej keÀj DeekeÀeju³eecegUs DeeF&m¬eÀerce®eer Kejsoer -efJe¬eÀer keÀceer nesles.
³ee Òeef¬eÀ³esle keÀjYeej keÀesCeeJej He[lees cnCepes®e Òel³e#e keÀj keÀesCe oslees ³ee®eener efJe®eej
keÀjeJee u eeielees. pejer ûeenkeÀ keÀje®eer HetCe& jkeÌkeÀce mejkeÀejuee osle Demesue lejer ûeenkeÀ DeeefCe
efke¬esÀl³eele keÀjYeeje®es efJeYeepeve nesles. keÀejCe keÀj DeekeÀeju³eeveblej yeepeej efkebÀcele 30 ©He³eebJej
28 ©He³es DeMeer keÀceer Peeueer. cnCepes®e e fJe¬esÀl³eebvee Òeefle veie 2 ©He³es efkebÀcele keÀceer efceUles. Hejbleg
ûeenkeÀeb®eer HeefjCeecekeÀejkeÀ efkebÀcele meceeJesMe keÀ©ve 80 ©He³eebJe©ve 33 ©He³es DeMeer Jee{les cnCepes®e
ûeenkeÀ meg×e keÀjYeej menve keÀjleele. ³ee efJeMuesHeefnuee cnCepes keÀjecegUs yeepeejeleerue Kejsoer efJe¬eÀer®es J³eJenej keÀceer nesleele. p³eeJesUer JemlegJej keÀj
DeekeÀejuee peelees l³eeJesUer veJeerve meceleesue efyebogle ûeenkeÀ peemle efkebÀcele osleele Dee efCe efJe¬esÀl³eebvee
keÀceer efkebÀcele efceUles. ûeenkeÀ meceleesefuele efkebÀceleerHes#ee efJe¬esÀl³eebJejerue keÀje®ee yeepeej efveHeefjCeece neslees.
efJe¬esÀl³eebJejerue keÀje®ee yeepeej efveseller Effect Market Outcomes) :
mecepee efJe¬esÀl³eeJej Òeefleveie keÀj DeekeÀejC³eele Deeuee. ceneveiejHeeefuekesÀves Demee keÀe³eoe
kesÀuee efkeÀ, efJe¬esÀl³eeves DeeF&m¬eÀerce efJe¬eÀerJej 5 ©He³es Òeefleveie keÀj ÐeeJee. ³ee keÀe³eÐee®es Heefje ce keÀe³e
Demeleerue? ³ee HeefjefmLeleerle keÀj DeekeÀejCeer®³ee Heefnuee DeeOeej DeeF&m¬eÀerce®ee HegjJeþe keÀjCeeN³ee
efJe¬esÀl³eeJej Demesue. keÀejCe keÀj ûeenkeÀebJej DeekeÀejues veenerle. efouesu³ee keÀesCel³eener efkeÀbceleeruee
ûeenkeÀeb®eer DeeF&m¬ eÀercemeeþer DemeCeejer ceeieCeer HetJeeaÒeceeCes®e Demesue. cnCetve ceeieCeer Je¬eÀele yeoue nesle
veener. ³ee Gueì efJe¬esÀl³eeJej keÀj DeekeÀeju³eecegUs DeeF&m¬eÀerce efJe¬eÀerJejerue Ke®e& Jee{sue. l³eecegUs
Òel³eskeÀ efkebÀceleer efJe¬esÀlee keÀceer H egjJeþe keÀjsue. HeefjCeeceer HegjJeþe Je¬eÀ Jej®³ee efoMesves mejkesÀue. ³ee
HegjJeþe Je¬eÀele nesCeejs mLeueeblej keÀceer Demesue ns Heg{erueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 83

83
Deeke=Àleer 6.6
DeeF&m¬eÀerce®³ee keÀesCel³eener yeepeej efkebÀceleeruee ef Je¬esÀl³eeb®eer HeefjCeecekeÀejkeÀ efkebÀcele 5 ©He³es
FlekeÀe keÀj efou³eeveblej Demesue. Goe. DeeF&m¬eÀerce®³ee veieeb®eer yeepeejefkebÀcele ©He³es Deens. keÀj
efou³eeveblej HeefjCeecekeÀejkeÀ efkebÀcele 15 ©He³es FlekeÀer jenerue. keÀj DeekeÀejCeer®eer YejHeeF& cnCetve
efJe¬esÀlee efkebÀceleerceO³es keÀje®³ee jkeÀces FlekeÀer cnCepes 5 ©He³es Jee{ keÀjsue. HeefjCeeceer HegjJeþe Je¬eÀ
Jejerue Deeke=Àleerle oeKeJeu³eeÒeceeCes S1S2Demee keÀj jkeÀces®ee ÒeceeCeele Jejleer mejkesÀue.
ûeenkeÀebJejerue keÀj yeepeej efveeffect market outcomes) :
mecepee ÒeLece Jemleg®³ee ûeenkeÀebJej keÀj DeekeÀejuee Deens. l³eevegmeej ceneveiejHeeefuekesÀves
keÀmee keÀe³eoe kesÀuee keÀer, ûeenkeÀebveer DeeF&m¬eÀerce®³ ee Òel³eskeÀ Kejsoer kesÀu³ee peeCeeN³ee veieeJej 5 ©He³es
FlekeÀe keÀj ÐeeJee ³ee keÀe³eÐeeves ûeenkeÀebJej DeeefCe DeeF&m¬eÀerce®³ee efJe¬esÀl³eeJej keÀmes HeefjCeece nesleerue
³ee ÒeMveeb®es GÊej mecepegve IesC³eemeeþer DeeHeCeeuee ceeieCeer Je HegjJeþe efJeMuesefJe®eejele I³eeJes ueeieleele.
1) DeeHeCeeuee ns efveefM®ele keÀjeJes ueeieles keÀer, keÀj keÀjC³ee®ee HegjJeþe Je¬eÀeJej HeefjCeece nesF&ue keÀer
ceeieCeer Je¬eÀeJej HeefjCeece nesF&ue?
2) DeeHeCeeuee ns efvee fM®ele keÀjeJes ueeiesue, keÀer HegjJeþe Je¬eÀ efkebÀJee ceeieCeer Je¬eÀe®es keÀesCel³ee efoMesves
mLeueeblej nesles?
3) ³ee mLeueebleje®ee meceleesueeJej keÀmee HeefjCeece neslees ³ee®es Heefj#eCe keÀjeJes ueeieles.
keÀje®ee Heefnuee DeeIeele ne DeeF&m ¬eÀerce®³ee ceeieCeerJej neslees. HegjJeþe Je¬eÀeJej HeefjCeece nesle
veener keÀejCe DeeF&m¬eÀerce®³ee keÀesCel³eener efouesu³ee efkebÀceleeruee efJe¬esÀles DeeF&m¬eÀerce®³ee yeepeejHesþsle
efJe¬eÀer keÀjleele. ³ee Gueì p³eeJesUer ûeenkeÀebvee DeeF&m¬eÀerc e®eer Kejsoer keÀjleerue l³eeJesUsme ûeenkeÀebvee
keÀj ÐeeJee ueeiesue. cnCetve keÀj DeekeÀejCeercegUs DeeF&m¬eÀercemeeþer ceeieCeer Je¬eÀe®es mLeueeblej Ie[tve
³esF&ue. ceeieCeer®ee Je¬eÀe®ee mLeueeblej keÀesCel³ee efoMesves Ie[tve ³esF&ue ns þjefJeCes me esHes Deens keÀejCe
DeeF&m¬eÀerce Jej keÀj DeekeÀeju³eecegUs DeeF&m¬eÀercemeeþer ceeieCeer keÀceer nesF&ue. HeefjCeeceer ceeieCeer Je¬eÀe®es
Keeue®³ee efoMesves [eJ³eeyeepetuee mLeueeblej nesF&ue ns Keeueerue Deeke=Àleerves DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 84

84
Deeke=Àleer 6.7
p³eeJesUer ûeenkeÀebJej 5 ©He Òeefleveie keÀj DeekeÀejuee peelees l³eeJesUer Jejerue Deeke=Àleerle
oeKeJeu³eeÒeceeCes ceeieCeer Je¬eÀ meg×e 5 ©. keÀje®³ee ÒeceeCeele D1D2Demee Keeue®³ee efoMesves [eJ³ee
yeepetuee mejkeÀlees. Heefj Ceeceer meceleesue veiemebK³esle 100 veieebJe©ve 90 veie DeMeer Ieì nesles.
efJe¬esÀl³eebvee efceUCeejer efkebÀcele 30 Je©ve 28 ©. DeMeer keÀceer nesles. ûeenkeÀebvee ÐeeJeer ueeieCeejer efkebÀcele
30 ©He³eebJe©ve 33 ©He³es DeMeer Jee{les. pejer ûeenkeÀebJ ej keÀj DeekeÀejuee Demeuee lejer keÀjYeeje®es
efJeYeepeve ûeenkeÀ DeeefCe efJe¬esÀl³eeb®es nesles.
ûeenkeÀebJej 5 ©He³es Òeefle veie keÀj DeekeÀeju³eecegUs ûeenkeÀeb®eer HeefjCeecekeÀejkeÀ efkebÀcele
yeepeej efkebÀceleerHes#ee 5 ©He³eebveer peemle jen erue. Goe. yeepeej efkebÀcele 20 ©He³es Demesue lej 5 ©He³es
keÀj DeekeÀeju³eecegUs ûeenkeÀeb®eer HeefjCeecekeÀejkeÀ efkebÀcele 25 ©He³es jeefnue. keÀejCe ûeenkeÀ efkebÀceleerceO³es
keÀje®ee meceeJesMe keÀ©ve Ke®ee&®ee efJe®eej keÀjleele. DeMee ÒekeÀejs 5 ©He³es Òeefle veie keÀj
DeekeÀeju³eecegUs ceeieCeerJe¬eÀ D1D2Demee keÀje®³ee ÒeceeCeele Keeue®³ee efoMesves [eJ³ee yeepegves
mejkeÀlees. p³eeJesUer cetU meceleesueekeÀ[tve veJeerve meceleesue ÒemLeeefHele nesF&ue. l³eeJesUer DeeF&m¬eÀerce®eer
meceleesuee rle efkebÀcele 30 ©He³eebJe©ve 33 ©He³es DeMeer Jee{sue DeeefCe meceleesefuele veiemebK³ee 100
Heemetve 90 DeMeer keÀceer nesF&ue. Hegvne SkeÀoe keÀj DeekeÀejCeercegUs DeeF&m¬eÀerce yeepeejHesþs®³ee
DeekeÀejceeveele Ieì nesF&ue. lemes®e ûeenkeÀ DeeefCe efJ e¬esÀl³eele keÀjYeeje®es efJeYeepeve nesF&ue. yeepeej
efkebÀcele Jee{u³eecegUs ûeenkeÀ HetJeerHes#ee peemle efkeÀbcele osleele. efJe¬esÀl³eebvee keÀj DeekeÀejCeercegUs HetJeeaHes#ee
keÀceer efkebÀcele efceUles.
ûeenkeÀebJej keÀj DeeefCe efJe¬esÀl³eebJe j keÀj ³ee®ee SkeÀef$ele efJe®eej kesÀu³eeveblej DeeHeCeeuee
Heg{erueÒeceeCes DeeM®e³e&keÀejkeÀ efveJejerue efJeMuesDemeleevee meg×e oesvner Goe. keÀj ûeenkeÀeb®eer efkebÀcele DeeefCe efJe¬esÀl³eebvee efceUCeejer efkebÀcele ³eeceO³es
meceeefJe<ì neslees. ûeenkeÀebJej efkebÀJee efJe¬esÀl³eebJej keÀj DeekeÀejuee lejer meg×e efkebÀceleerle meejK³ee®e
ÒeceeCeele Jee{ Peeuesueer Deens. oesvner Goenj Ceele HegjJeþe DeeefCe ceeieCeer Je¬eÀe®³ee HeefjefmLeleerle nesCeejs
mLeueeblej meceeve Deens. veJeerve meceleesue efyebogkeÀ ûeenkeÀ DeeefCe efJe¬esÀl³eele keÀjYeej efJeYeeieuee peelees.
HeÀjkeÀ FlekeÀe®e Deens keÀer, ûeenkeÀ efkebÀJee efJe¬esÀlee ³eeHew keÀer mejkeÀejkeÀ[s keÀje®eer jkeÌkeÀce keÀesCe pecee
keÀjlees.munotes.in

Page 85

85keÀj ûeenkeÀebJej DeekeÀejues Deens keÀer, efJe¬esÀl³eebJej DeekeÀejues Deens. ³eeJej keÀjYeej
DeJeuebyetve vemelees lej HegjJeþîee®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee DeeefCe ceeieCeer®eer efke bÀcele ueJeef®ekeÀlee ³eeJej
keÀjYeej DeJeuebyetve Demelees. ceeieCeer efkebÀJee HegjJeþe ³eeHewkeÀer peer yeepet keÀceer ueJeef®ekeÀ Demesue eflekeÀ[s
keÀjYeej peemle Demelees.
6.7 mejeJeemeeþer ÒeMve (QUESTIONS)
1) ceeieCeer®eer efkebÀcelemeeHes#e ueJe ef®ekeÀlee cnCepes keÀe³e?
2) ìerHe efuene -SketÀCe GlHeVe / ÒeeHleer
3) ceeieCeer®eer efkebÀcelemeeHes#e ueJeef®ekeÀlee DeeefCe SketÀCe ÒeeHleer ³eeb®³eeleerue mebyebOe mHe<ì keÀje.
4) efkebÀcelemeeHes#e ueJeef®ekeÀles®ee ÒeeHleerJejerue HeefjCeece Le es[ke̳eele mHe<ì keÀje.
5) SkegÀCe ÒeeHleerJej ceeieCeer®³ee efkebÀcele ueJeef®ekeÀles®ee nesCeeje mHe<ì keÀje.
6) ûeenkeÀebJejerue keÀje®ee yeepeej efve7) efJe¬esÀl³eebJejerue keÀje®ee yeepeej efve6.7meboYe&met®eer (REFERENCES)
1) meg#ceue#eer DeLe&Meem$e, [e@. osMecegKe, [e@. efJeYegles, Mesþ ÒekeÀeMeve, cegbyeF&.
2) N. Gregory Mankilo, Principles of Microeconomics, Cengage
Learning, 2015.
3) H.L. Ahuja, Advance Econ omic Theory, S.Chand.
4) Òee. jece osMecegKe, DeeOegefvekeÀ G®®elej DeeefLe&keÀ efme×eble, efJeÐee ÒekeÀeMeve, veeieHetj
munotes.in

Page 86

86cee@[îetue 4
IeìkeÀ -7
HejmHejeJeuebefyelJe DeeefCe J³eeHeej
(INTERDEPENDENCE & TRADE)
IeìkeÀ j®evee :
7.0 GefÎ<ìîes
7.1 ÒemleeJevee
7.2 efJeMes7.3 efvejHes#e ueeYee®ee DeLe&
7.4 mebOeer l³eeie Ke®e& DeeefCe legueveelcekeÀ Ke®e&ueeYe
7.5 legueveelcekeÀ ueeYe Je J³eeHeej
7.6 meejebMe
7.7 mejeJe ÒeMve
7.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
DeLe&Meem$eel e Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®³ee DeY³eemeeuee efJeMesDeeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®eer HeeUscegUs je<ì^er³e DeLe&J³eJemLeeb®³ee efJeefJeOe YeeieebHe³e¥le Hemejuesueer Deensle.
meoj ÒekeÀjCeele DeeHeCe Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejee fJeHeeþe®eer GefÎ<ìîes Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1. efJeMes2. Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®³ee efme×eblee®ee DeY³eeme keÀjCes.
3. legueveelcekeÀ ueeYe Je J³eeHeej ³eeleerue HejmHejmebyebOe DeY³eemeCes.
7.1ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
peieeleerue osMeeb®es SkeÀceskeÀebyejesyej®es mebyebOe ns SkeÀceskeÀeb®³ee mebyebOeeJej DeJeuebyetve Demeleele.
Deeblejje<ì^er³e DeLe&Meem$e ner D eLe&Meem$ee®eer ÒecegKe MeeKee Deens. efJeefJeOe je<ì^eleerue DeeefLe&keÀ
Ie[ecees[eR®es efJeJes®eve Deeblejje<ì^er³e DeLe&Meem$eele kesÀues Deens. Deeblejje<ì^er³e DeLe&Meem$eele ÒeecegK³eeves
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejefJeefJeefvece³eoj, J³eJenejleesue Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee meKeesue DeY³eeme kesÀuee peelees.munotes.in

Page 87

87Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele efJeMesGHeYeesi³e Jemlet®³ee GlHeeoveeHes#ee þjeefJekeÀ Jemlegb®es efJeMesÒeeHle keÀjC³eeJej Yej osleele. efJeMesnesles. veJeveefJeve Deeblejje<ì^er³e efme×eble ÒemLeeefHele nesle Demeu³eecegUs J³eeHeejeleerue menYeeieer osMeebvee
J³eeHeejueeYe efceUCes Meke̳e nesJet ueeieues. cnCetve®e Òemlegle ÒekeÀjCeele DeeHeCe efJeMesJ³eeHeej, Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®es efme×eble, J³eeHeejeleerue efJeMe sDeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
7.2 efJeMespeieeleerue efJeefJeOe osMe þjeefJekeÀ Jemletb®³ee GlHeeoveebJej Yej osleevee efometve ³esleele les osMe
DeMee þjee fJekeÀ JemlegbceO³es efJeMes(efJekeÀleele) keÀ©ve les J³eeHeejeHeemegve®es ueeYe ÒeeHle keÀjleele. peeieeflekeÀ yeepeejHesþsle DeMee
efJeMesvewmeefie&keÀ, YeewieesefuekeÀ meeOevemeecegûeerleerue efJeefJeOe Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®ee DeeOeej Demegve l³ee
osMeeuee DeMee meeOevemeecegûeerleerue efJeefJeOelescegUs Deee fCe GHeueyOelescegUs efJeMesDeLee&le®e l³eecegUs meJe& je<ì^ebvee J³eeHeeje®ee HeÀe³eoe efceUlees.
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej ne efJeefJeOe je<ì^ebceOeerue J³eJenej Demelees. SkeÀe je<ì^e®eer peieeleerue
Flej osMeebMeer Jemleg J e mesJeeb®eer peer osJeeCeIesJeeCe l³eecegUs Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej Ie[tve ³eslees Je mece=×
neslees DeeefCe efJeMesmene³³ekeÀejer þjles. cnCetve®e efJeMesefJeMeskeÀener GHeYeesi³e Jemlegb®es GlHeeove mJele: keÀjC³eeSsJepeer HeÀkeÌle efJeefMe<ì Jemlegb®es GlHeeove
keÀ©ve Flej osMeebMeer Deeoeve -Òeoeve (osJeeCe -IesJeeCe) k eÀjeJes, ³ee He×leeruee efJeMescnCeleele.
efJeMesefve³ee&le efkebÀJee J³eeHeej Flej osMeebleerue DeefleGlHeeefole JemlegbMeer keÀjleele.
efJeMesDeeblejje<ì^er³e J³eeHeejele GHeueyOe meeOevemeecegûeer®³ee efYeVelesuee ue#eele IesJegve efJeMesefJeYeeieCeer®³ee DeeOeejs ceesþîee ÒeceeC eele GlHeeove Iesleues peeles. efJeMes(Cost of Production) keÀceer neslees. l³eecegUs DeuHe / keÀceer efkebÀceleeruee Jemleg®ee J³eeHeej keÀjCes
Meke̳e nesles. HeefjCeeceer peeieeflekeÀ yeepeejHesþsle ceeieCeer Jee{gve J³ eeHeejueeYe efceUC³eeme ceole nesles.
GlHeeove Ke®ee&le efvejHes#e HeÀjkeÀ Demesue lej efJeMesefJeMesHeÀe³eÐeeSsJepeer legueveelcekeÀ ueeYe ner iees<ì efJeMesefJeefJeOe osMe Jemlegb®³ee GlHeeoveele efJeMes

Page 88

88JewkeÀe fuHekeÀ efkebÀceleerle keÀmes keÀjlee ³esF&ue ne cenÊJee®ee ÒeMve Demelees. SKeeÐee Jemleg®³ee GlHeeoveele
JewkeÀefuHekeÀ Ke®ee&®ee l³eeie keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles. JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& efme×ebleevegmeej SKeeÐee osMeele
`#e' efkebÀJee `³e' Jemleg®es GlHee ove nesle Demesue lej `#e' ®ee JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& GlHeeove ve kesÀuesu³ee
efkebÀJee l³eeie kesÀuesu³ee `³e' Jemlegb®³ee efkebÀceleerFlekeÀe Demelees. ³ee oesvner Jemlegb®ee efJeefvece³e oj
Jew³eeqkeÌlekeÀ Ke®e& ceeO³eceelegve J³ekeÌle kesÀuee peelees.
Lees[ke̳eele p³ee Jemlegb®³ee GlHeeovee®ee efkebÀJee GlHeeokeÀe®ee JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& keÀceer Deens.
l³ee Jemlegb®³ee GlHeeoveeHeemegve legueveelcekeÀ ueeYe peemle efceUlees. oesvner osMeeb®ee SkeÀe®e Jemleg®³ee
GlHeeoveeleerue JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& mec eeve Demesue lej J³eeHeejeHeemegve HeÀe³eoe efceUCeej veener. lemes®e
oesvner osMeeleerue Jemleg®es GlHeeoveHeÀueve meejKes Demesue lejerner Demee J³eeHeej HeÀe³eosMeerj þjle veener
cnCetve®e Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele legueveelcekeÀ ueeYe ÒeeHle keÀjC³e emeeþer efYeVe JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& Je
GlHeeove HeÀueve DemeCes DeefveJee³e& Deens.
De@[ceefmceLe, [sefJn[ efjkeÀe[ex n@yejuej DeMee DeveskeÀ DeLe&le%eebveer efJeMesJ³eeHeej ³eeleerue mebyebOe efme×ebleeÜejs efJekeÀefmele kesÀuesuee D eens. meejebMe©Heeves Demes cnCelee ³esF&ue keÀer,
efJeMesDeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) efJeMes7.3 efvejHes#e ueeYee®ee D eLe& (MEANING OF ABSOLUTE COST
ADVANTAGE)
ÒemleeJevee : De@[ce efmceLeves DeeHeu³ee `je<ì^e®eer mebHeÊeer' ³ee ûebLeele efvejHes#e ueeYe ne efme×eble
ceeb[uee. l³eeb®³ee celes pej SKeeoe HejkeÀer³e osMe SKeeoer Jemleg, DeeHeu³ee GlHeeoveKe®ee&Hes#ee keÀce er
efkebÀceleerle GlHeeefole keÀjle Demesue lej leer Jemleg DeeHeCe l³ee osMeekeÀ[tve efJekeÀle I³eeJeer (Dee³eele
keÀjeJeer) DeeefCe l³ee yeou³eele DeeHeu³eekeÀ[erue efJeMesl³ee osMeeuee efJekeÀeJeer (efve³ee&le keÀjeJeer) l³eecegUs J³eeHeejeHeemegve®es HeÀe³eos (efvejHes#e ueeYe) oesvner
J³eeHeejer osMeebvee efceUC³eeme ceole nesles.
efvejHes#e ueeYee®ee DeLe& :
efvejHes#e Ke®e& ueeYe lelJe cnCepes SKeeÐee GÐeesiemecegne®eer mHeOe&keÀeb®³ee legueve sle lesJe{er®e
mebmeeOeves JeeHe©ve peemle GlHeeove IesC³ee®eer DeeefCe efJe¬eÀer keÀjC³ee®eer #ecelee nes³e. De@[ce efmceLe®³eemunotes.in

Page 89

89celeevegmeej, SkeÀe osMee®eer efve³ee&le ner ogmeN³ee osMee®eer Dee³eele Demeu³eecegUs pej meJe&®e osMeebveer cegkeÌle
J³eeHeej Je l³eeb®³ee efvejHes#e Ke®e& ueeYeeMeer megmebiele efJeMesl³ee meJe& osMeeb®ee HeÀe³eoe nesF&ue.
De@[ce efmceLe ³eebveer HejkeÀer³e J³eeHeejeuee Hee³eeYetle cnCetve mebHetCe& cetu³e HeÀe³eÐee®ee efme×eble
ceeb[uee. HejkeÀer³e J³eeHeejele oesve osMeeleerue GlHeeovee®eer HejmHej osJeeCeIesJeeCe lesJne®e nesJet MekeÀles
pesJne oesvner osMe Flej osMeeb®³ee leguevesle SKeeÐee GlHeeovee®eer efveefce&leer v³egvelece Ke®ee&le keÀ©
MekeÀleerue. De@[ce efmc eLeves DeMee ÒekeÀej®³ee oesve HeefjCeece efometve ³essleerue. SkeÀ cnCepes Deeblejje<ì^er³e
efJeMesDeeblejje<ì^er³e efJeYeepeve Ie[tve ³esF&ue.
De@[ceefmceLe ³eebveer efvejHes#e Ke®e& -ueeYe / efme×eble efJekeÀefmele keÀjleevee Heg{erue ie=efnlekeÀeb®ee
efJe®eej kesÀuee.
1.GlHeeovee®³ee cee$ee HeÀkeÌle ÞeefcekeÀ Deensle.
2.GlHeeovee®eer DeeJeM³ekeÀlee ÞeefcekeÀ cee$eeb®eer mebK³ee JemlegefJeefve ce³e þjJeles.
3.DeLe&J³eJemLesle HetCe& jespeieej Deens.
4.ÞeefcekeÀ osMeele ieefleceeve lej HetCe&HeCes osMeeosMeeble Deieefleceeve Demeleele.
5.efmLej ÒeceeCe HeÀuee®ee Òel³e³e.
6.Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele HeÀkeÌle oesve osMe, oesve Jemleg Je SkeÀ®e GlHee ove IeìkeÀ (Þece) (2 ƒ2
ƒ1 Òeefleceeve) efJe®eejele Iesleues Deensle.
GoenjCe :
mecepee `De' DeeefCe `ye' ns oesve osMe Demetve `#e' DeeefCe `³e' ³ee oesve Jemlegb®es GlHeeove
keÀjleele. Þecee®es IeìkeÀ efkebÀJee cee$ee GlHeeoveKe®e& cnCetve efJe®eeje le Iesleues Deens.
GlHeeovee®ee Þece Ke®e&
Jemleg / osMe #e ³e GlHeeove Ke®e& iegCeesÊej
De 2 1 1³e†# e
ye 1 2 1³e† -#e
De@[ceefmceLe ³eeb®³ee celes `De' DeeefCe `ye' osMe `#e' DeeefCe `³e' Jemlegb®³ee DeeHeeHemeeleerue
J³eeHeejeletve ueeYe efc eUJet MekeÀleerue. `De' osMe `#e' Jemlegb®³ee GlHeeoveele DeeefCe `ye' osMe `³e'
Jemleg®³ee GlHeeoveele efJeMesDee³eele kesÀu³eeves J³eeHeej ueeYeÒeo þjlees. lej `ye' osMe ele `³e' Jemlet®eer efve³ee&le (efJeMes`#e' Jemleg®eer Dee³eele kesÀu³eeves GlHeeove Ke®e& keÀceer ³eslees Je J³eeHeejeHeemetve HeÀe³eos nesleele. l³eecegUs
oesvner osMeebvee ÞeceefJeYeeieCeer DeeefCe efJeMesGlHeeoveKe®e& keÀceer keÀ©ve Dee³eele Jemleg®es HeÀe³eos efceUt MekeÀleele.munotes.in

Page 90

90meejebMe oesve osMe, oesve Jemleg Je SkeÀ®e GlHeeove IeìkeÀ (Þece Ke®e&) meeOes Òeefleceeve IesJegve
l³ee DeeOeejs efmceLe ³eebveer Deebl ejje<ì^er³e J³eeHeejeHeemegve nesCeejs ueeYe mHe<ì kesÀues DeeefCe cegkeÌle
J³eeHeejOeesjCee®eer (Free Trade) DeeJeM³ekeÀlee oeKeJetve efoueer. Lees[ke̳eele SKeeÐee osMeeuee
Jemleg®³ee GlHeeoveele efvejHes#e Ke®e& ueeYe peemle Demesue lej oesvner osMe J³e eHeejeHeemetve ueeYe ÒeeHle
keÀ©ve IesJet MekeÀleele.
7.4 mebOeer l³eeie Ke®e& DeeefCe legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe (OPPORTUNITY
COST AND COOPERATIVE COST ADVANTAGE)
De) mebOeerl³eeie Ke®e& (Opportunity Cost) :
keÀesCel³eener J³eJemee³eele HeÀe³eoe efce UJeCes ¬eÀceÒeeHle Demeles, lejermeg×e HeÀe³eoe
efceUJeC³eemeeþer mebmeeOevee®ee He³ee&Hle JeeHej kesÀuee Heeefnpes. ³ee oesvner®³ee DeYeeJeecegUs keÀener mebOeer
ieceeJeu³ee peeleele Je l³ee®ee HeefjCeece veHe̳eeJej neslees. mebmeeOevee®ee DeYeeJe efkebÀ Jee keÀcelejlee ner SkeÀ
DeLe&Meem$ee®eer cenÊJee®eer mebkeÀuHevee Deens. mebmeeOevee®³ee DeYeeJeecegUs mececetu³eve DeeJeM³ekeÀ þjles Je
JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& GodYeJelees.
JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& efkebÀJee mebOeer l³eeie Ke®e& cnCepes keÀe³e?
JewkeÀefuHek eÀ Ke®e& ne ieceeJeuesu³ee mebOeer®es cegu³e nes³e. “Opportunity Cost means
opportunity lost”. J³eJemee³eeceO³es JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& cnCepes GÐeesie mecegneuee Yeeb[Jeue, meeceûeer
DeeefCe mLeeJej ceeueceÊes®ee JesieUîee ÒekeÀejs GHe³eesie keÀ©ve Deeuesue ev e H e À en e s ³ e .
DeLe&le%e n@yejuej ³eebveer JewkeÀefuHekeÀ Ke®ee&®eer mebkeÀuHevee efJekeÀefmele kesÀueer. l³eeb®³ee celes
SKeeÐee osMeele `#e' efkebÀJee `³e' Jemleg®es GlHeeove nesle Demeues lej `#e' ®ee JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& GlHeeove
ve kesÀuesu³ee ef kebÀJee l³eeie kesÀuesu³ee ³e Jemleg®³ee efkebÀceleerFlekeÀe Demelees. ³ee oesvner Jemletb®ee efJeefvece³e oj
Jew³eeqkeÌlekeÀ Ke®e& ceeO³eceeletve J³ekeÌle kesÀuee peelees.
n@yejuej ³eebveer mebOeer l³eeie Ke®ee&®ee efme×eble GlHeeove Meke̳elee Je¬eÀe ®³ee mene³³eeves
ceeb[uee. JewkeÀefuHekeÀ efkebÀJee mebOeerl³eeie Ke®ee&vegmeej GlHeeove Meke̳elee Je¬eÀe®ee Gleej efJeefJeOe Ke®e&
Deìervegmeej þjlees. n@yejuej ³eebveer mebOeer l³eeie Ke®e& efme×eble ceeb[leebvee Heg{erue ie=efnleeb®ee efJe®eej
kesÀuee.
1.oesve®e osMe Je oesve Jemlet
2.Þece DeeefCe Yeeb[Jeue ³ee IeìkeÀeb®es GlHeeoveemeeþer®es mJeeceerlJe
3.HetCe& jespeieej
4.HetCe& mHeOee&
5.efmLej leb$e%eeve Je Òel³eskeÀ Jemleg®³ee efkebÀceleerle efmeceeble Ke®e& meceevelee.
6.cegkeÌle J³eeHeej Fl³eeoermunotes.in

Page 91

91GoenjCe :
n@yejuej ³eebveer JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& efme×eble ceeb[leevee GlHeeove Meke̳elee Je¬eÀe®ee
(Production Possibility Curve) DeeOeej Iesleuee. efkebÀyengvee GlHeeove Meke̳elee Je¬eÀe®ee
GHe³eesie JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& efme×eble ceeb[leevee neslees.
Deeke=Àleer 7.1
GlHeeove Meke̳elee Je¬eÀ ne DeLe&J³eJemLesleerue `#e' DeeefCe `³e' Jemlegb®³ee GlHeeovee®es efJeefJeOe
meb³eesie oMe&Jelees. GlHeeove Meke̳elee Je¬eÀe®ee Gleej DebleJe¬eÀ (concave to the origin) DeeefCe
vekeÀejelcekeÀ (Negative Slopes) mJe©Hee®ee Demelees. JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& efme×ebleevegmeej `#e'
Jemleg®³ee GlHeeoveele Jee{ keÀjeJe³ee®eer Peeu³eeme `³e' Jemlet®³ee veieeb®ee l³eeie keÀjeJee ueeielees.
JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& efme×eblee®es Þes<þlJe meveeleve efme×eblee®³ee (JeemleJe K e®e&) leguevesle DeefOekeÀ
Deens. ³ee efme×ebleeves J³eeHeej HetJe& DeeefCe J³eeHeejeveblej®eer HeefjefmLeleer ³eeJej ue#e efoues. (Goe. Jee{Ceejs
efkebÀJee IeìCeejs JewkeÀefuHekeÀ Ke®e&)
Dev³e GoenjCes :
1) ³eg×eJejerue Ke®e& : pej Meemeveeves keÀener jk eÌkeÀce ³eg×eJej Ke®e& kesÀueer lej leer jkeÌkeÀce efMe#eCe,
Deejesi³e, jmlesyeebOeCeer, Fl³eeoer yeeyeeRJej Ke®e& keÀjlee ³esCeej veener.
2) mebieCekeÀ og©mle keÀjCeeN³ee kebÀHeveeruee SkeÀe®e JesUer oesve keÀeceeb®es DeeosMe efceUeues lej l³eeb®eer
DeOeea-DeOeea meeceûeer SkeÀe efJeefMe<þ keÀeceemeeþer De[ketÀve He[sue. l³eecegUs l³eebvee Flej ceesþer Je
HeÀe³eÐee®eer keÀeces efceUCeej veenerle efkebÀJee l³ee®ee l³eeie keÀjeJee ueeiesue.
Lees[ke̳eele meejebMe©Heeves JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& mebkeÀuHeve e JesieJesieUîee HeefjefmLeleerle JeeHejueer
peeT MekeÀles. meeOevee®³ee keÀcelejlescegUs SkeÀe SsJepeer ogmeN³ee He³ee&³ee®eer efveJe[ keÀjeJeer ueeieles lesJne
J³ekeÌleer efkebÀJee Meemeve JewkeÀefuHekeÀ Ke®ee&®ee efJe®eej keÀ©ve efveCe&³e Iesles.munotes.in

Page 92

92DeeHe ueer Òeieleer leHeemee :
1) efvejHes#e Ke®e& ueeYe ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2) JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& efkebÀJee mebOeer l³eeie Ke®e& cnCepes keÀe³e?
ye) legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe (Comparative Cost Advantage) :
De@[ce efmceLeves meebefieleue sueer efvejHes#e Ke®e& -ueeYe lelJe [sefJn[ efjkeÀe[ex ³eebveer ceev³e kesÀues
Hejbleg GlHeeoveKe®ee&le HeÀkeÌle efvejHes#e Ke®ee&leerue HeÀjkeÀe®ee efJe®eej keÀ©ve ®eeueCeej veener lej
leewueefvekeÀ HeÀjkeÀ (Comparative difference) efJe®eejele IesCes DeeJe M³ekeÀ Deens ns DeeHeu³ee
efme×ebleeletve oeKeJetve efoues. [sefJn[ efjkeÀe[ex ³eebveer 1817 ceO³es “Principle of Political
Economy and Taxation ”³ee ûebLeeleerue On Foreign Tr ade”³ee meeleJ³ee ÒekeÀjCeele
legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYee®ee efme×eble ceeb[uee .
efjkeÀe[ex®³ee celes ,Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej ®eeuet jenC³ee®es keÀejCe ns oesve osMeebceO³es efve³ee&le
nesCeeN³ee Jemleg®³ee GlHeeove Ke®ee&leerue HeÀjkeÀ ns Demeles. ne HeÀjkeÀ ÒeecegK³eeves efvejHes#e HeÀjkeÀ, meceeve
HeÀjkeÀ DeeefCe legueveelc ekeÀ HeÀjkeÀ DeMee leerve ÒekeÀej®ee Demelees. efjkeÀe[ex®³ee celes, osMeeceOeerue
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®ee Hee³ee legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe ne Deens. legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe ne Jemleg®es
GlHeeove HeÀe³eosMeerj nesle Demesue lej efceUlees.
efjkeÀe[ex®³ee celes, mecepee oesve osMeebHewkeÀer SkeÀ osMe meJe&®e Jemlegb®³ee GlHeeoveele ogmeN³ee
osMeebHes#ee DeefOekeÀ keÀe³e&#ece Deens. DeMee HeefjefmLeleerlemeg×e efJeefMe<þ Jemlegb®³ee GlHeeoveele
efJeMesHeÀe³eosMeerj nesJet MekeÀlees.
efjkeÀe[ex®ee legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYee®ee efve³ece efJeefJeOe osMeebceO³es nesCeeN³ee J³eeHeejeuee
Òel³e#eele ueeieg keÀ©ve (Applied) leHeemelee ³esJet M ekeÀlees. Lees[ke̳eele oesve osMeele oesve Jemleg®³ee
GlHeeoveKe®ee&le legueveelcekeÀ HeÀjkeÀ Demesue lej oesve osMeele Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej nesJetve l³ee
oesIeebveener J³eeHeej ueeYe nesJet MekeÀlees.
mebOeer l³eeie Ke®e& DeeefCe legueveelcekeÀ Ke ®e& ueeYe ³eeleerue mebyebOe :
keÀesCeleener osMe pesJne GlHeeove efveefce&leer keÀ©ve J³eeHeejele menYeeieer nesC³ee®ee efJe®eej keÀjlees
lesJne legueveelcekeÀ ueeYe efceUJeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. Òel³eskeÀ osMe GHeueyOe DeeefCe ce³ee&efole
mebmeeOeve e®³ee DeeOeejs keÀceerle keÀceer Ke®ee&le GlHeeove IesCes Hemebo keÀjlees DeeefCe Demes Meke̳e ve
Peeu³eeme GlHeeovee®eer mebOeer ieceeJeueer peeles. DeMee ieceeJeuesu³ee mebOeeruee efkebÀJee l³eeieeueener efkebÀcele
Demeles. legueveelcekeÀ HeÀe³eÐee®³ee lelJeecegUs oesve osMeeleerue GlHeeove Jee{C³eeme ceole nesles.munotes.in

Page 93

93mebOeer l³eeie Ke®e& Je legueveelcekeÀ Ke®e& ³eeleerue mebyebOe :
pesJne osMe J³eeHeejele menYeeieer nesJetve efJeMeslegueveelcekeÀ Ke®e &ueeYe lelJee®ee efJe®eej keÀjleele. [sefJn[ efjkeÀe[ex ³eebveer legueveelcekeÀ Ke®e& -ueeYe ner
mebkeÀuHevee ÒeLece JeeHejueer. l³eeb®³ee celes Òel³eskeÀ osMeeves DeeHeu³eekeÀ[erue GHeueyOe mebmeeOevee®ee JeeHej
keÀ©ve GlHeeoveele efJeMesKe®e& efkebÀJee mebOeerl³eeie Ke®e& ieceeJeuesu³ee mebOeer®es cegu³e Deens DeeefCe legueveelcekeÀ ueeYe ne SKeeoe osMe
keÀceerle keÀceer Ke®ee&le efkeÀleer GlHeeove Ieslees l³ee®³ee Meer mebyebOeerle Deens. l³eecegUs ieceeJeuesueer mebOeer
(Opportunity Cost) ner HeÀe³eÐee®³ee efkebÀJee ueeYee®³ee efJe©× Deens. pees ueeYe mebOeer ieceeJeueer
vemeleer lej l³ee osMeeuee Peeuee Demelee.
GoenjCe :
legueveelcekeÀ ueeYe DeeefCe JewkeÀefu HekeÀ Ke®e& ³eeleerue mebyebOe Heg{erue GoenjCee®³ee mene³³eeves
mHe<ì keÀjlee ³esF&ue. oesve osMeeble GlHeeefole nesCeeN³ee oesve®e GlHeeovee®ee efJe®eej keÀjC³eele Deeuee
Deens. (oesve osMe -oesve Jemleg Òeefleceeve) lekeÌlee 7.4 mebOeer l³eeie Ke®e& De eefCe legueveelcekeÀ Ke®e& -
ueeYe ³eeleerue mebyebOe.
peemleerle peemle GlHeeove osMe 1 osMe 2
meeKej 30 oMeue#e 36 oMeue#e
keÀeHe[ 7o M e u e # e 22 oMeue#e
Jejerue GoenjCeele osMe 2 ne oesvner Jemleg®³ee GlHeeoveele Deûesmej Deens Hejbleg legueveelce keÀ
ueeYe keÀeHe[ GlHeeoveele Deens. l³eecegUs osMe 2 ves keÀeHe[ GlHeeoveele®e efJeMesJ³eeHeejueeYe efceUJeuee Heeefnpes. efJeMeslegueveelcekeÀ ueeYe peemle Deens. l³ eecegUs osMe 1 ves meeKej GlHeeoveele efJeMesJ³eeHeejueeYe efceUJeuee Heeefnpes.
efJeMeslegueveelcekeÀ ueeYeeJej DeJeuebyetve pej oesvner osMeebveer GlHeeove kesÀues lej peeieeflekeÀ GlHeeove
22 oMeue#e +30 o Meue#e † 52 oMeue#e SkeÀkeÀ FlekesÀ Demesue.
JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& iegCeesÊej :
keÀceer mebmeeOeves JeeHe©ve keÀceer JewkeÀefuHekeÀ Ke®ee&le SKeeos GlHeeove osMeekeÀ[tve Iesleues peele
Demesue lej l³eeuee legueveelcekeÀ ueeYe Deens. DeLe&J³eJemLesle pes Jne meJe& meeOevee®ee keÀe³e&#eceHeCes JeeHej
neslees lesJne oesve GlHeeefole Jemleg®es Je mesJeeb®es peemleerle peemle Meke̳e Demeuesues GlHeeove Ieslee ³esles Je
les GlHeeoveMeke̳elee Je¬eÀe®³ee mene³³eeves oMe&Jelee ³esles. Jejerue GoenjCeeJe©ve osMe 1v e sm e e K e j
GlHeeoveele (keÀceer JewkeÀefuHekeÀ Ke®e&) efJeMesJewkeÀefuHekeÀ Ke®e&) efJeMes

Page 94

94DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) legueveel cekeÀ Ke®e& ueeYe cnCepes keÀe³e?
2) legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe Je JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& ³eeleerue mebyebOe oMe&Jee.
7.5 legueveelcekeÀ ueeYe Je J³eeHeej (COMPARATIVE COST
ADVANTAGE AND TRADE)
keÀesCeleener legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYee®es lelJe ef Je®eejele IesJegve GlHeeove efveefce&leer kesÀueer lej
meJe&®e osMeebvee J³eeHeejeHeemetve ueeYe nesF&ue Je l³ee®es SkeÀef$ele GlHeeove Jee{sue. GHeueyOe meeOeve
meeceûeer®ee keÀe³e&#eceHeCes JeeHej kesÀu³eeme mJe³ebHegCe&lee ³esF&ue, Hejbleg GlHeeoveele I eì nesF&ue, Hejbleg pej
keÀesCelesner GlHeeove (efJeMesns legueveelcekeÀ ueeYeeMeer mebyebefOele Deens.
legueveelcekeÀ ueeYee®³ee DeJemLesle GlHeeokeÀ SkeÀe Jemleg®e s GlHeeove ogmeN³ee JemlegbHes#ee efkeÀleer
Glke=À<þ He×leerves keÀ© MekeÀlees ns leHeemeues peeles. DeMeer leguevee GlHeeoveKe®ee& SsJepeer JewkeÀefuHekeÀ
Ke®ee&Jej kesÀueer peeles. legueveelcekeÀ ueeYe ner GlHeeokeÀe®eer DeMeer DeJemLee Deens keÀer, p³ee le GlHeeokeÀ
/ osMe SkeÀe Jemleg®es GlHeeove ogmeN³ee JemlegbHes#ee peemle ®eebieu³ee ÒekeÀejs keÀ© MekeÀlees.
J³eeHeejeHeemetve ueeYe DeeefCe efJeMeslegueveelcekeÀ ueeYeeJej DeJeuebyetve Demelees. legueveelcekeÀ ueeYe Je mebOeerKe®e& ns GlHeeoveeleerue
efJeMesefjkeÀe[ex®es legueveelcekeÀ ueeYee®es lelJe ns mHe<ì keÀjles keÀer, efJeMes³eslees Je l³eeHeem etve meJe&®e osMeebvee ueeYe neslees. Òel³eskeÀ osMe legueveelcekeÀ ueeYe DemeCeejs GlHeeove Ieslees
Je l³eeHeemetve J³eeHeejueeYe efceUJelees. peesHe³e¥le efJeefJeOe osMeeleerue JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& efkebÀJee mebOeer l³eeie
Ke®ee&le HeÀjkeÀ Deens leesHe³e ¥le J³eeHeejeHeemetve ueeYe efceUlees Demes cnCelee ³esF&ue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe DeeefCe J³eeHeej ³eeleerue mebyeOe mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 95

957.6 meejebMe (CONCLUSION)
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele efJeMesJ³eeHeejeHeemetve ueeYe efceUJeC³eemeeþer ÞeceefJeYeeieCeer, (De@[ce efmceLe®es efvejHes#e Ke®e& ueeYe lelJe)
legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe lelJe, JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& efkebÀJee mebOeer l³eeie Ke®e& lelJee®ee DeeOeej I³eeJee
ueeielees. Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®ee efJemleej Ie[Jetve DeeCeCes DeeefCe J³eeHeejueeYe ÒeeHle keÀjCes ns
efJeMespeieeleerue yejs®e osMe GlHeeoveele efJeMes7.7 mejeJe ÒeMve (QUESTIONS)
1.efJeMes2.JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& / mebOeer Ke®e& DeeefCe legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYee®es JeCe&ve keÀje.
3.legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe DeeefCe J³eeHeej GoenjCee®³ee mene³³eeves mHe<ì keÀje.
4.legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe lelJee®³ee DeeOeejs Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®es ueeYe osMeebvee keÀmes efceUleele
ns mHe<ì keÀje.
5.efìHe efuene -
1) efJeMes2) legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe DeeefCe J³eeHeej
munotes.in

Page 96

96IeìkeÀ -8
J³eeHeejeHeemetve ueeYe Je J³eeHeej OeesjCe
(GAINS FROM TRADE AND
TRADE POLICY)
IeìkeÀ j®evee :
8.0 GefÎ<ìîes
8.1 ÒemleeJevee
8.2 J³eeHeejeHeemetve®es ueeYe
8.3 Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYee®es GHe³eespeve
8.4 J³eeHeej OeesjCe
De) cegkeÌle J³eeHeej OeesjCe
ye) mebj#eCe J³eeHeej OeesjCe
8.5 meejebMe
8.6 mejeJe ÒeMve
8.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej ne mJes®ísves neslees, l³eecegUs J³eeHeejecegUs HeÀe³eos efkeÀbJee ueeYe
efceUC³ee®eer Meke̳elee Demeles. Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeHeemetve ÒeeHle nesCeeN³ee ueeYeeefJe³ee Heeþele keÀjCeej Deenesle. l³eemeeþer Heg{erue GefÎ<ìîes efJe®eejele Iesleueer Deensle.
1.Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeHeemetve efceUCeejs ueeYe DeY³eemeCes.
2.Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYee®es keÀmes GHe³eespeve nesles.
3.J³eeHeejOeesjCeeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
4.cegkeÌle J ³eeHeej OeesjCe Je mebj#eCe J³eeHejefveleer ³eeleerue HeÀjkeÀ DeY³eemeCes.
8.1ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
Deepe peieeleerue Òel³eskeÀ osMe Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele menYeeie Iesleele keÀejCe l³eebvee
J³eeHeejeHeemetve ueeYe DeHesef#ele Demelees. J³e eHeejeHeemetve ueeYee®ee efme×eble Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®³ee
meveeleve efme×eblee®ee ieeYee neslee. J³eeHeejeHeemetve ueeYeele osMeelebie&le GlHeeoveeyejesyej®e efJeMesDemeuesu³ee ogmeN³ee osMeeleerue GlHeeovee®ee meceeJesMe neslees. Òemleg le ÒekeÀjCeele DeeHeCe J³eeHeejeHeemegve®esmunotes.in

Page 97

97ueeYe, Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele legueveelcekeÀ ueeYe lelJee®es GHe³eespeve (Application) , J³eeHeej
OeesjCe Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
8.2 J³eeHeejeHeemetve®es ueeYe (GAINS FROM TRADE)
De@[ce efmceLe®³ee celes, J³eeHeejeHeemegve®ee ueeYe ne ÞeceefJeYeeieCeer DeeefCe efJeMesDeJeuebyetve Deens. ne J³eeHeejueeYe efvejHes#e Ke®ee&leerue HeÀjkeÀeves DeefmlelJeele ³eslees. efjkeÀe[ex®³ee celes,
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeHee metve ueeYe ne efJeMesJ³eeHeejeHeemetve®³ee ueeYe efJeMues³eebveer efouee. Lees[ke̳eele meveeleve DeLe&le% eebHeemetve DeeOegefvekeÀ DeLe&le%eebHe³e¥le DeveskeÀ J³eeHeej ueeYee®es
efJeMuesDeeblejje<ì^er³e J³eeHeejeHeemetve ueeYee®eer J³eeHekeÀ mJe©Heele efJeYeeieCeer efmLeleerefMeue ueeYe
DeeefCe ieefleMeerue ueeYe DeMeer kes Àueer peeles. osMeeleerue GHeueyOe meeOeveeb®ee GHe³eesie keÀ©ve efmLeleerMeerue
ueeYe Jee{leele. l³eecegUs DeLe&J³eJemLesleerue je<ì^er³e GlHeVe Jee{tve meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeele Jee{ nesles.
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeje®³ee #es$eele legueveelcekeÀ ueeYee®³ ee leÊJee®³ee ke=ÀleerMeerue keÀejCee®ee HeefjCeece
efmLeleerMeerue ueeYeele Deens. efmLeefleMeerue ueeYe ns meeOeveeb®ee peemleerle peemle JeeHej, meeceeefpekeÀ
keÀu³eeCeele Jee{, je<ì^er³e GlHeVe ³eecegUs efceUleele.
J³eeHeejele ieefleceeve ueeYe ner osMeebvee efceUJelee ³esleele. ieefleMeerue ueeYe ns meeOeveeb®ee
keÀe³e&#ece GHe³eesie ye®ele Je iegbleJeCetkeÀerleerue Jee{, Hee³eeYetle megefJeOeeb®ee efJekeÀeme, yeepeeje®ee efJemleej,
leb$e%eeve, yeewef×keÀ mebHeosle Jee{ Fl³eeoer IeìkeÀebcegUs ÒeeHle nesleele.
pesJne osMe ogmeN³ee osMeeyejesyej J³eeHeejele ÒeJesMe keÀjlees lesJne lees J³eeHeejeHeemetve HeÀe³eoe
efceUJelees. GlHeeove Ke®e& iegCeesÊejeleerue HeÀjkeÀecegUs J³eeHeej ueeYe neslees. Goe. osMe 1 Je osMe 2 pesJne
J³eeHeejele ÒeJesMe keÀjle ele lesJne Ke®e& iegCeesÊej ue#eele IesJegve osMe 1 meeKej GlHeeoveele legueveelcekeÀ
ueeYe DeefOekeÀ efceUJelees lej osMe 2 keÀeHe[ GlHeeoveele legueveelcekeÀ ueeYe DeefOekeÀ efceUJelees ns DeeHeCe
Deieesoj®³ee ÒekeÀjCeele DeY³eemeues Deens.
pesJne osM e J³eeHeejeceO³es menYeeieer neslees lesJne J³eeHeejecegUs Jemlet Je mesJeeb®³ee SkegÀCe
GlHeeoveele Jee{ Ie[tve ³esles. meceepeeleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee ne J³eeHeej ueeYeoe³ekeÀ Demelees.
efJeMesJ³e<ìer DeO³e³eve (Case Study) :
Ke®e& ueeYe DeesUKee :
De) cegkeÌlee yeJex SkeÀe JeJele³eej keÀje.
ye) ³ee GlHeeoveele efvejHes#e ueeYe keÀe³e Deens?munotes.in

Page 98

98keÀ) legueveelcekeÀ ueeYe keÀesCeeuee efceUlees? l³eebveer keÀesCel³ee SkeÀe GlHeeoveeceO³es efJeMeskeÀjeJes?
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1)J³eeHeejeHeemegve®³ee mLeerefleMeerue Je ieefleMeerue HeefjCeeceeb®es JeCe&ve keÀje.
8.3 Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYee®es GHe³eespeve
(APPLICATION OF COMPARETIVE COST
ADVANTAGE TO INTERNATIONAL TRADE)
legueveelcekeÀ ueeYee®es leÊJe Dee³eeleermeeþer osMeeb®es HejmHejebJej DemeCeeN³ee DeJeuebefyelJee®es
DeeefCe J³eeHejeletve efceUCeeN³ee ueeYee®es JeCe&ve keÀjles. DeeJeM³ekeÀ meeOevemeecegûeer, ceveg<³eyeU Je l³eeb®es
keÀewMeu³e Je keÀe³e&#ecelee ³eeJej legueveelcekeÀ u eeYe efveOee&efjle neslees. efJeMesiejpesHes#ee peemle GlHeeove IesTve l³ee®eer Flej osMeebvee efve³ee&le keÀ©ve J³eeHeejueeYe efceUJelee ³esleele.
oesve efkebÀJee DeveskeÀ osMeele efJeMesefve³ee&le nesles. meeOeejCele: osMe ogefce&U Jemlegb®eer (GlHeeoveKe®e& peemle) Dee³eele keÀjlees Je
DeeHeu³eekeÀ[erue GHeueyOe Jemlegb®eer (GlHeeoveKe®e& keÀceer) efJeMesJ³eeHeejele menYeeieer Demeuesu³ee osMeeuee J³eeHeejeHeemetve ueeYe efceUlees.
J³eeHeejeHeemegve osMeeuee ueeYe keÀmee neslees ns Keeueerue GoenjCee®³ee mene³³eeves mHe<ì keÀjlee
³esF&ue.
mecepee Yeejle Je peHeeve ns oesve osMe Deensle. DeVeOee v³e Je ceesìejiee[er ³ee oesve Jemlegb®eer
efveefce&leer nesle Deens. YeejleeceO³es DeVeOeev³e GlHeeoveemeeþer GHeueyOe mebmeeOeves cegyeuekeÀ ÒeceeCeele
Deensle (Yetceer, Þece Fl³eeoer) l³eecegUs Yeejleer³e keÀeceieej ojcene 1 ceesìejiee[er®es GlHeeove le j2
ìve DeVeOeev³ee®es GlHeeove keÀjleele. ogmeN³ee yeepetuee peHeeveceO³es ceesìejiee[er®³ee GlHeeoveemeeþer
Heesceesìejiee[er®es DeeefCe 1 ìve DeVeOeev³ee® es GlHeeove Iesleele. ³eeJe©ve Demes ue#eele ³esles keÀer, oesvner
osMe ceesìejiee[er®³ee GlHeeoveele meceeve keÀe³e&#ece Deensle. l³eecegUs ceesìejiee[er®³ee GlHeeoveele oesvner
osMeebvee J³eeHeejele ueeYe veener.
legueveelcekeÀ ueeYelelJeevegmeej, osM eeves p³ee GlHeeoveele mebOeer Ke®e& peemle Demelees l³ee
GlHeeovee®eer efkebÀJee Jemleg®eer Dee³eele keÀjeJeer. lemes®e DeMee Jemleg Je mesJeeceO³es efJeMes

Page 99

99p³eeb®ee mebOeer l³eeie Ke®e& keÀceer Demelees. Yeejleele ceesìejiee[er® ee mebOeer l³eeie Ke®e& 2 ìve DeVeOeev³e
GlHeeove FlekeÀe Deens lej peHeeveceO³es 1 ìve DeVeOeev³e GlHeeove Deens. cnCetve Yeejleeuee DeVeOeev³e
GlHeeoveele legueveelcekeÀ ueeYe DeefOekeÀ Deens cnCetve Yeejle DeVeOeev³ee®eer efveefce&leer keÀjsue Je peHeev euee
efve³ee&le keÀjsue. peHeeveuee ceesìejiee[er GlHeeoveele legueveelcekeÀ ueeYe DeefOekeÀ Deens cnCetve peHeeve
ceesìejiee[er®es GlHeeove IesF&ue Je keÀener GlHeeovee®eer Yeejleeuee efve³ee&le keÀjsue. Lees[ke̳eele
efJeMesJemlegle: efJeefJeOe osMeeleerue J³eeHeejeleerue mecem³ee peemle iegbleeiegbleer®³ee DeeefCe eqkeÌue<ì Demeleele.
meejebMe, efJeMesJemleg®es GlHeeove keÀjlee ³esles Je les Flej osMeebvee efve³ee&le keÀ©ve DeeefLe&keÀ megyeÊelee efceUJeCes Meke̳e
nesles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Yeejleeuee keÀesCel³ee GlHeeoveele legueveelceke À ueeYe efceUlees?
2) peHeeve®es keÀesCel³ee Jemleg®³ee GlHeeoveele efJeMes8.4J³eeHeej OeesjCe (TRADE POLICY)
J³eeHeejeHeemetve ueeYee®ee efme×eble Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®³ee meveeleve efme×eblee®ee ieeYee
neslee. De@[ce ef mceLe®³ee celes, J³eeHeejeHeemetve ueeYe ne Þece efJeYeeieCeer DeeefCe je<ì^er³e Je Deeblejje<ì^er³e
HeeleUerJejerue oesneW®³ee efJeMesDeefmlelJeele ³eslees. [sefJn[ ef jkeÀe[ex®³ee celes, Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®ee efJemleej SJe{e meeceL³e&Jeeve
Demelees keÀer, p³ee³eesies Jemletb®es GlHeeove Jee{les cnCetve jespeieej jeMeerle Jee{ nesC³eeme DebMeoeve
Demeles. J³eeHeejeHeemetve®³ee ueeYeele osMeebleie&le GlHeeoveeSsJe peer J³eeHeejeletve Dee³eele Jemlet ÒeeHle
keÀjC³eeHeemetve Ke®ee&le ye®eleer®ee meceeJesMe neslees. pes.Smed. efceueve sDeeblejje<ì^er³e J³eeHeejeHeemetve ueeYe
efJeMuesDeeOegefvekeÀ efJeMuesmeJe&meeOeejCe meceleesue efJeMuesefmLelee r Je ieefleMeerue ueeYe (Static and Dynamic Gains from Trade) :
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeHeemetve ueeYee®eer J³eeHekeÀ mJe©Heele efJeYeeieCeer efmLeleerMeerue ueeYe
DeeefCe ieefleMeerue ueeYe DeMeer kesÀueer peeles; l³ee®es efJeMues

Page 100

100De) efmLeefleMeerue ueeYe : meeOevemeeceûeer, leb$e%eeve GHeYeeskeÌl³ee®eer DeeJe[efveJe[ ³ee IeìkeÀebvee efmLej
ceevetve J³eeHeejeletve ueeYe efceUlees. Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®ee ueeYe osMeebleie&le GlHeeoveeuee peeieeflekeÀ
yeepeejHesþe ÞeceefJeYe eieCeer efJeMesDeeblejje<ì^er³e menkeÀe³e&, HejkeÀer³e ceole Fl³eeoer IeìkeÀ J³eeHeejeleerue efmLeleerMeerue ueeYe cnCetve
efJe®eejele Iesleues peeleele.
osMeeleerue G HeueyOe meeOevee®ee GHe³eesie keÀ©ve efmLeleerMeerue ueeYe Jee{leele. l³eecegUs
DeLe&J³eJemLesleerue je<ì^er³e GlHeVe DeeefCe meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeele Jee{ nesles. Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®³ee
#es$eele legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYee®³ee lelJee®³ee ke=Àefl eMeerue keÀejCee®ee HeefjCeece efmLeleerMeerue ueeYeele
Deens. efJeefMe<ì J³eJenejeletve efkebÀJee J³eJeneje®³ee ceeuekeÀerletve efvecee&Ce nesCeejs ueeYe cnCepes efmLeleerMeerue
ueeYe nesle. efmLeleerMeerue ueeYe KeeueerueÒeceeCes :
1) meeOeveeb®ee peeml eerlepeemle JeeHej :
meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eeveer Demes cnìues Deens keÀer, je<ì^er³e DeeefCe Deeblejje<ì^er³e
HeeleUerJej ÞeceefJeYeeieCeer DeeefCe efJeMesGlHeeoveele efJ eMesÒeJesMeecegUs l³ee osMeele legueveelcekeÀ ¢<ìîee J³eeHeej HeÀe³eosMeerj vemelees, cnCetve Deeblejje<ì^er³e
J³eeHeejele meeOeveeb®ee GHe³eesie peemleerlepeemle keÀ e³e&#eceHeCes kesÀuee peelees.
2) meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeele Jee{ :
osMeele keÀceer efkebÀceleerle ®eebieu³ee efkebÀJee DeekeÀDeeblejje<ì^er³e J³eeHeejeHeemetve efceUle Demeleerue lej Jemlet®³ee GHeYees ieele Jee{ nesles Je meeceeefpekeÀ
keÀu³eeCe Jee{C³eeme ceole nesles.
3) je<ì^er³e GlHeVe Je Je=ef×ojele Jee{ :
osMee®³ee Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele ÞeceefJeYeeieCeer DeeefCe efJeMesHeefjCeeceer DeLe&J³eJemLes®³ee GlHee ove DeeefCe jespeieejele Jee{ nesles. osMee®³ee GlHeVeele DeeefCe
Je=ef×ojele meg×e Jee{ nesles.
4) JeemleefJekeÀ DeefOeke̳e :
De@[ce efmceLe ³eebveer Demes cnìues Deens keÀer, Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejecegUs peeieeflekeÀ J³eeHeej
Keguee neslees; efke bÀJee cegkeÌle neslees l³eecegUs peeieeflekeÀ yeepeejele osMeeleerue peeoe GlHeeovee®eer efJe¬eÀer nesles.
ye) ieefleMeerue ueeYe :
p³ee®ee HeÀe³eoe Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele ieefleMeerue ueeYe neslees l³ee menYeeieer osMeeb®eer
DeeefLe&keÀ Je=×er p eueo nesles. cegK³e ieefleMeerue ueeYe Heg{erueÒeceeCes :
1) ye®ele DeeefCe iegbleJeCegkeÀerle Jee{ :
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele legueveelcekeÀ HeÀe³eÐeemeeþer Jemletb®³ee GlHeeoveeuee GÊespeve efoues
peeles. l³eecegUs je<ì^er³e GlHeVeele Jee{ nesles. HeefjCeeceer veJeerve iegbleJeCetkeÀeruee mebOeer GHeueyOe nesles Je
ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀerle Jee{ nesles. l³eecegUs osMee®eer DeeefLe&keÀ Jee{ nesles.munotes.in

Page 101

1012) Hee³eeYetle megefJeOeeb®ee efJekeÀeme :
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejecegUs DeLe&J³eJemLesle erue GlHeeovee®³ee GHe¬eÀceeuee GÊespeve efceUles.
HeefjCeeceer Hee³eeYetle megefJeOeeb®ee DeeefCe mesJeeb®ee efJekeÀeme neslees. p³ee efþkeÀeCeer GlHeeove GHe¬eÀce Je
keÀe³e&#ecelee Jeentve vesC³ee®eer #ecelee Deens lesLes JeenletkeÀ DeeefCe oUCeJeUCee®ee efJekeÀeme yeBefkebÀie, efJecee,
meeþJeCetkeÀ ie=ns Fl³eeefob®ee efJekeÀeme neslees.
3) yeepeejeb®ee efJemleej :
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejecegUs osMeeleerue Jemletb®³ee GlHeeoveemeeþer ceesþer yeepeejHesþ GHeueyOe
nesles. yeepeeje®³ee DeekeÀeje®ee efJ emleej neslees. lemes®e DeveskeÀ osMe ceesþîee ÒeceeCeeJejerue, GlHeeovee®ee
HeÀe³eoe Iesleele DeeefCe Debleie&le DeeefCe yeenîe DeLe&J³eJemLes®³ee HeeleUerJej ueeYe efceUJeleele.
4) meeOeveeb®ee keÀe³e&#ece GHe³eesie :
meeOeveeb®ee keÀe³e&#ece GHe³ees ie G®®e GlHeeovee®ee legueveelecekeÀ Ke®e& ueeYee®³ee lelJeemeeþer
neslees. HeefjCeeceer Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®ee, peeieeflekeÀ meeOeveeb®ee keÀe³e&#ece GHe³eesie cenÊJeefjl³ee
neslees.
5) Yeeb[Jeueer meeOeves (nl³eejs) DeeefCe leb$e%eevee®es cenÊJe :
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele efJekeÀmeveMeerue osMeebvee Yeeb[Jeueer nl³eejeb®eer efkebÀJee meeOeveeb®eer
Dee³eele keÀjlee ³esles. Yeeb[Jeueer DeeefCe leb$e%eeveeleerue ceeefnleer®³ee meene³³eeves efJekeÀefmele osMeebveer
l³eeb®³ee DeLe&J³eJemLes®ee e fJekeÀeme peueo Ie[Jetve DeeCeuee Deens.
6) leb$e%eeveele Je=×er :
veJeerve mebMeesOeve, leb$e%eeve, veJeerve GlHeeove He×leer ³eecegUs Þece DeeefCe Yeeb[Jeuee®eer ye®ele
nesles. Þecee®³ee ye®eleercegUs DeefOekeÀ ÞeefcekeÀ Flej #es$eebceO³es keÀece keÀ jleele; lemes®e Yeeb[Jeuee®³ee
ye®eleercegUs veJeerve #es$eeble Yeeb[Jeue iegbleefJelee ³esles.
7) yeewef×keÀ mebHeosle Jee{ :
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele Jemlet DeeefCe mesJeeb®eerner ceesþîee ÒeceeCeele osJe -IesJe nesles. mesJeeb®³ee
yejesyej yeewef ×keÀ mebHeos®eerner osJeeCe -IesJeeCe nesles. SkeÀe osMeeleerue %eevee®ee ogmeN³ee osMee®³ee Òeieleermeeþer
GHe³eesie neslees.
8) GHeYeeskeÌl³eeb®eer DeeJe[efveJe[ :
DeeJe[efveJe[ ner melele yeouele Demeles. Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele ³ee IeìkeÀeb®es
Devev³emeeOeejCe cenÊJe Deens. ³ee IeìkeÀebcegUs ieleerMeerue ueeYe efceUleele. GHeYeeskeÌl³eeb®eer
DeeJe[efveJe[ner efmLej vemeles. pesJne efve³ee&le Jee{les lesJne Jemlet Je mesJeeb®³ee ceeieCeerceO³es yeoue neslees.
l³eecegUs veJeerve yeoueemeeþer GHeYe eskeÌl³eeb®eer DeeJe[efveJe[ cenÊJee®eer þjles.
lemes®e ieleer#ece ueeYeeceO³es osMeeleerue meeOevemebHeÊeer®ee oj Jee{lees. GlHeeove#ecelee
Jee{u³eeves osMee®eer efve³ee&le Jee{les Je osMeeleerue Þece Je Yeeb[Jeuee®es ÒeceeCe Jee{les; l³eecegUs J³eeHe ejeveblej
meeOevemeeceûeerle ceesþe yeoue neslees.
ieleerMeerue ueeYe ns ÒecegKe ueeYe ceeveues peeleele.munotes.in

Page 102

102DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) J³eeHeejeHeemetve®es efmLeleerefMeue ueeYe keÀesCeles?
2) J³eeHeejeHeemetve®es ieefleMeerue ueeYe meebiee.
J³eeHeej OeesjCe (Trade Policy ):
1) cegkeÌle J³eeHeej OeesjCe (Free Trade Policy) :
p³ee Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej OeesjCeele MegukeÀ (keÀj) DeekeÀejues peele veener DeLeJee Dee³eele -
efve³ee&le keÀesìe efveefM®ele kesÀuee peele veener. HejkeÀer³e ® euevee®³ee osJeeCe -IesJeeCeerJej keÀesCelesner efveye¥Oe
vemeleele DeeefCe osMeeletve efve³ee&le nesCeeN³ee Jemlet Je mesJeebvee mejkeÀejkeÀ[tve keÀesCelesner DeLe&mene³³e efoues
peele veener Demes Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej efJeJ³eeK³ee :
i.De@[ce efmceLe : ’p³ee J³eeHeej OeesjCeeceO³es osMeer Jemlet Je efJeosMeer Jemlet Demee keÀesCeleener
YesoYeeJe kesÀuee peele veener, efJeosMeer Jemletb®³ee Dee³eeleerJej keÀesCelesner efveye¥Oe ueeJeC³eel e³ e s l e
veenerle, lemes®e osMeer Jemletb®³ee efve³ee&leerme keÀesCeleerner efJeMesJ³eeHeej He×leer cnCepes Keguee efkebÀJee cegkeÌle J³eeHeej efveleer nes³e.“
ii.peieoerMe YeieJeleer : p³ee Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje® ³ee OeesjCeele ÒeMegukeÀ cnCepes®e Dee³eele Je
efve³ee&le pekeÀeleer vemeleerue efkebÀJee Dee³eele efkebÀJee efve³ee&leer®eer mebK³ee (Quota) þjefJeueer peele
veener, lemes®e efJeosMeer ®euevee®³ee osJeeCe -IesJeeCeer Jej keÀmeuesner efveye¥Oe vemeleerue De eefCe osMeeletve
efve³ee&le nesCeeN³ee Jemlet Je mesJeebvee mejkeÀejkeÀ[tve DeLe&mene³³e efceUle vemesue DeMee J³eeHeej
efJeiii.kesÀjvesme : meveeleve DeLe&Meem$e%eebveer Kegu³ee J³eeHeeje®ee H egjmkeÀej kesÀuee. De@[ce efmceLe ³eebvee
`Kegu³ee J³eeHeej OeesjCee®ee pevekeÀ / ÒeCeslee' cnCeleele. l³eebveer Meemeveeves efven&mle#esHee®es OeesjCe
efmJekeÀejeJes Je Kegu³ee J³eeHeeje®ee DeJeuebye keÀjeJee Demes efJe®eej ceeb[ues nesles. `Keguee J³eeHe ej' ³ee
mebkeÀuHevesle efveye¥Oejefnle J³eeHeej ne ¢<ìerkeÀesve DeHesef#ele Deens. cnCepes Dee³eele efve³ee&le keÀj
DeekeÀejues peele veJns Demes veener. Dee³eele Jemlet Je efve³ee&le JemletJej pekeÀeleer DeekeÀeju³ee peeCes
DeHesef#ele Demeles; Hejbleg l³ ee®ee GÎsMe Meemeveeuee cenmegueer GlHeVe efceUJetve osCes ne Demelees.
meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eebveer Meemeveeuee cenmetueer GlHeVe efceUeJes cnCetve Hee®e ìkeÌke̳eebHe³e¥le
(5…) Dee³eele Je efve³ee&le keÀj / pekeÀele ³ee Kegu³ee J³eeHejeMeer megmeb iele Deensle.munotes.in

Page 103

1032) Kegu³ee (cegkeÌle) J³eeHeej OeesjCee®ee meceLe&veeLe& Je efJejesOeer ³egeqkeÌleJeeo (Case for
and against free trade) :
meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eebveer J³eeHeejJeeoer efJe®eejmejCeerleerue GCeerJee efJe®eejele IesJetve cegkeÌle
J³eeHeeje®es mecele&ve kesÀues. leLeeefHe 20 J³ee MelekeÀe®³ee HetJee&Oee&le keÀener ³egjesHeer³e je<ì^ebveer mebj#eCe
efveleer®ee efmJekeÀej kesÀuee DeeefCe l³ee®³ee Jee{l³ee ÒeYeeJeecegUs Kegues J³eeHeejer OeesjCe DeeefCe mebj#eCeJeeo
³ee oesvner J³eeHeej OeesjCeeleerue mebIeDeeefCe JeeF&ì (Deefve<þ) yeepet oeKeJeC³eemeeþer l³eeb®³ee meceLe&keÀebceO³es Je efJejesOekeÀebceO³es mHeOee&
(®e{eDees{) meg© Peeueer. l³eeletve®e ³ee o esvner efJejesOeefJeDeensle.
1) GlHeeove IeìkeÀeb®ee He³ee&Hle JeeHej :
efJeMesSketÀCe GlHe eove IeìkeÀeb®ee He³ee&Hle JeeHej kesÀuee peelees. meeOeves ce³ee&efole Demeu³eecegUs l³eeb®ee He³ee&Hle
JeeHej kesÀuee peelees. cegkeÌle J³eeHeej OeesjCeecegUs ner mebOeer efvecee&Ce nesles.
2) vewmeefie&keÀ lelJee®ee JeeHej :
De@[ce efmceLe ³eeb®³ee celeeÒeceeCes peesHe³e¥le HejkeÀer³e osMeeleerue Jemletb®es GlHeeove Ke®ee&®³ee
leguevesle DeefOekeÀ mees³eer®es Je mJemle nesles leesHe³e¥le DeMee Jemletb®eer Dee³eele oesvner osMeebvee HeÀe³eosMeerj
Demeles. J³eeHeejeJej pekeÀele DeekeÀejCes Devewmeefie &keÀ ceeveues peeles. cegkeÌle J³eeHeejecegUs mHeOee& efvecee&Ce
nesles. keÀceerle keÀceer Ke®ee&le GlHeeove keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.
3) GHeYeeskeÌl³eebvee mees³eer®es :
peeieeflekeÀ HeeleUerJej efve³ee&le nesCeeN³ee meJe& Jemlet Je mesJeeb ®ee GHeYeesie Ieslee ³eslees.
GHeYeeskeÌl³eebvee keÀesCel³eener Jemlet Je mesJeebHeemetve Jebef®ele jenlee ³esle veener. l³eecegUs l³eeb®³ee
peerJeveceeveele megOeejCee nesles. osMeele ceneie DemeCeeN³ee Jemlet HejosMeeletve Dee³eele keÀjlee ³esleele.
HeefjCeeceer GHeYeeskeÌl³eebvee DeefOekeÀ HeÀe³eoe neslees.
4) yeepeejHesþeb®ee efJemleej :
cegkeÌle J³eeHeejOeesjCe Demeles lesJne peeieeflekeÀ yeepeejHesþ Jemlet Je mesJeebvee HetCe&HeCes Kegueer
Demeles. peiee®³ee meJe& yeepeejHesþe SkeÀceskeÀebvee pees [u³ee peeleele, peie ner SkeÀ yeepeejHesþ efvecee&Ce
nesles. Jemlet Je mesJeeb®ee HegjJeþe otjJej keÀjlee ³eslees. yeepeejHesþeb®ee efJemleej Peeu³eecegUs ceesþîee
ÒeceeCeeJej GlHeeoveeJej keÀjlee ³esles. l³eecegUs ceesþîee GlHeeovee®³ee ye®eleer efvecee&C en e s l e e l e .
5) DeewÐeesefiekeÀjCeeuee meene³³e :
cegkeÌle J³eeHeejecegUs keÀesCeleener osMe ogmeN³ee keÀesCel³eener osMeekeÀ[tve keÀ®®eeceeue Dee³eele keÀ©
MekeÀlees. l³eecegUs GÐeesie GVeleermeeþer ce³ee&oe ³esle veenerle. Goe. peHeeve Flej osMeeletve ueesKeb[
Dee³eele keÀ©ve opexoej GlHeeoves efvecee&Ce keÀjlees. DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeeuee cegkeÌle J³eeHeej OeesjCeecegUs
®eeuevee efceUles. HeefjCeeceer DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme PeHeeìîeeves Ie[tve ³eslees.munotes.in

Page 104

1046) Dee³eele mJemle nesles :
cegkeÌl e J³eeHeeje®es OeesjCe mHeOee& efvecee&Ce keÀjCeejs DeeefCe GlHeeoveele efJeMeskeÀjCeejs Demeu³eecegUs meJe&®e osMeebvee DeeHeu³ee Dee³eele Jemlet efkeÀHeÀe³eleMeerj efkebÀceleeruee ÒeeHle nesleele.
³ee®ee®e DeLe& Dee³eeleer mJemle Pe eu³eecegUs osMeeuee ueeYe ÒeeHle nesleele.
7) cekeÌlesoejeruee DeeUe :
cegkeÌle yeepeejecegUs Jemletb®ee opee& megOeejlees. l³eecegUs ûeenkeÀebvee l³ee®ee DeefOekeÀ ueeYe
efceUlees. HeefjCeeceer DeLe&J³eJemLesleerue cekeÌlesoejer ve<ì nesles Je yeepeej Hesþs®ee opee& Jee{tve yeepeejHesþ
efJemleejles.
8) J³eeHeej ®e¬eÀe®es efve³eb$eCe :
J³eeHeej®e¬esÀ cnCepes®e lespeer ceboer®es ®e¬esÀ efve³eb$eCe keÀjC³eemeeþer cegkeÌle J³eeHeej OeesjCe
GHe³egkeÌle þjles.
9) Ye´<ìe®eejeJej efve³eb$eCe :
mebjef# ele J³eeHeejer OeesjCeecegUs Dee³eeleerJej efveye¥Oe Ieeleues peeleele. lemes®e efve³ee&leeruee mebj#eCe
efoues peeleele. l³eecegUs jepeefkeÀ³e nmle#esHe efvecee&Ce neslees. l³eecegUs efJeefJeOe He#ee®³ee ieìyeepeercegUs
efve³ee&leoejebvee DeveskeÀ ÒekeÀej ®es DeefceDeeÞe³eeves Heg{s DeeHeuee®e ceeue efve³ee&le JneJee cnCetve jepekeÀer³e Heg{eN³eebvee uee®e osleele. Goe. Deuceeì&
³ee kebÀHeveerves DecesefjkesÀuee efkeÀleerlejer keÀesìer [e@u ej osC³ee®es DeefceGHeueyOe keÀ©ve IesC³ee®ee Òe³elve kesÀuee neslee. Hejbleg Kegu³ee J³eeHeejecegUs DeMee Ye´<ìe®eejer ÒeJe=ÊeerJej
DeeUe yemelees.
10) Deeblejje<ì^er³e menkeÀe³e& :
cegkeÌle J³eeHeej OeesjCeeceg Us Deeblejje<ì^er³e Meeblelee ÒemLeeefHele nesC³eemeeþer ceole nesles.
jepekeÀer³e efYeVelee Demetvener DeeefLe&keÀ menkeÀe³ee&le Jee{ nesles.
11) peueo DeeefLe&keÀ efJekeÀeme :
Jejerue DeveskeÀ cegÐeeb®ee efJe®eej kesÀuee lej cegkeÌle J³eeHeej OeesjC e efveefM®ele®e osMee®³ee meJee¥ieerCe
efJekeÀemeemeeþer HeesJ³eeHeej OeesjCe Go³eeme Deeu³ee®es mHe<ì nesles.
3) cegkeÌle / Kegu³ee J³eeHeej OeesjCee®³ee efJejesOeele ³egeqkeÌleJeeo :
i.vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee Nneme : cegkeÌle J³eeHeej OeesjCeecegUs p³ee IeìkeÀebvee ceeieCeer Demeles
lesLes®e p³ee®³ee J³eeHeejeletve DeefOekeÀ ueeYe efceUlees DeMee Jemletb®eer ceesþer efve³ee&le kesÀueer peeles.
Goe. oef#eCe DeeefÖeÀkesÀletve ceesþîee ÒeceeCeeJej meesves keÀe{tve Iesleu³eecegUs l³ee osMeele KeeCeerle
meesves ve jeefnu³eeves KeeCeer Deesme He[uesu³ee Dee{Uleele.
ii.Demeceleesue DeeefLe&keÀ efJekeÀeme : p³ee Jemlet®³ee GlHeeoveele ueeYe efceUlees, l³ee®e Jemlet Je
mesJee efvecee&Ce kesÀu³ee peeleele. l³eecegUs keÀener þjeefJekeÀ Jemlet, mesJee efvecee&Ce keÀjC³eekeÀ[smunotes.in

Page 105

105osMeeleerue GÐeesieeb®ee keÀue efometve ³eslees. SkeÀe®e DeLe&J³eJemLesle Del³eble ceeieemeuesuee Yeeie
Dee{Ulees. l³eecegUs SketÀCe DeLe&J³ eJemLes®ee efJe®eej kesÀuee lej Demeceleesue efJekeÀemee®es ef®e$e
HeneC³eeme efceUles.
iii.®ewveer®³ee Je DeveeJeM³ekeÀ Jemletb®es GlHeeove : cegkeÌle J³eeHeej OeesjCeecegUs ®ewveer®³ee efkebÀJee
GHeYeesi³e Jemletb®es GlHeeove ³esC³eeJej DeefOekeÀ Yej efouee peelees. ³eeceeies veHeÀe efceUJeCes ns
SkeÀcesJe GefÎ<ì Demeles. p³ee GHeYeesi³e Jemletbvee DeeefLe&keÀ¢<ìîee meOeve Jeiee&keÀ[tve DeefOekeÀ
ceeieCeer Demeles. l³ee Jemletb®es GlHeeove Iesleues peeles. ³eecegUs peerJeveeM³ekeÀ Jemletb®es GlHeeove
IesC³ee keÀ[s keÀenermes ogue&#e kesÀues peeles.
iv.DeJeHegbpeve : cegkeÌle ³ee J³eeHeej OeesjCeeJej efve³eb$eCe vemeu³eeves efvekeÀesHe mHeOee& nesCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles. lejerner mHeOex®eer peeiee cekeÌlesoejer nesles. yeepeejHesþ keÀeyeerpe keÀjC³eemeeþer Jemlet ®³ee
efkebÀceleer peeCeerJeHetJe&keÀ IeìefJeu³ee peeleele Je JemletceOetve ³esCeeje leesìe peeoe efkebÀcele DeekeÀe©ve
Ye©ve keÀe{uee peelees. HeefjCeeceer osMeeleerue ueeskeÀebvee Jemlet ceneie efkebÀceleeruee I³eeJ³ee ueeieleele.
Keguee J³eeHeej ner vewmeefie&keÀ lelJeeJej DeeOeejuesueer J³eeHeej ÒeCeeueer Deens Demes meveeleveJeeoer
efJe®eejJeble ceevele Demeues lejer ³ee J³eeHeejer OeesjCeecegUs DeLe&J³eJemLesuee keÀener ÒeceeCeele OeeskesÀ efkebÀJee
De[®eCeer efvecee&Ce nesleele. l³ee®ecegUs meve 1 930 ®³ee peeieeflekeÀ ceneceboerveblej Kegueer J³eeHeej OeesjCes
vekeÀejeLeea yeveueer.
4) mebj#eCee®es OeesjCe (Protection Policy) :
J³eeHeej efJe1) Kegues J³eeHeej OeesjCe
2) mebj#eCee®es OeesjCe
mebj#eCe J³eeHeeje®es OeesjCe cnCepes J³eeHeejeJej DeveskeÀ yebOeves Demeleele. Goe. pekeÀele keÀj,
Dee³eele keÀj, efve³ee&le keÀj Fl³eeefo DeveskeÀ yebOeves ueeoueer peeleele. mebjef#ele J³eeHeej OeesjCes cnCepes
osMeer GÐeesieeb®es HejosMeer GÐeesieeHeemet ve mebj#eCe keÀjC³eemeeþer efmJekeÀejuesues OeesjCe nes³e.
J³eeK³ee : ’osMeeleerue GÐeesieevee efJeosMeer mHeOexHeemetve Jee®eefJeC³eemeeþer Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeJej
efJeefJeOe yebOeves Ieeleueer peeleele, l³eeuee®e mebjef#ele J³eeHeej OeesjCe Demes cnCeleele. “
1) mebjef#ele J³eeHeej OeesjCee®³ee meceLe&veeLe& ³egeqkeÌleJeeo (Arguments for
Protectinism) :
mebjef#ele J³eeHeej OeesjCes ns cegK³elJes oesve ÒekeÀejs ueeYeoe³ekeÀ þjles. ns OeesjCe
efmJekeÀeju³eecegUs DeeefLe&keÀ ueeYe nesleele. l³eeÒec eeCes keÀener DeeefLe&kesÀlej ueeYee®ee ³eeceO³es meceeJesMe
neslees, pes Heg{erueÒeceeCes :
De) DeeefLe&keÀ ¢<ìerkeÀesve :
1) yeeueGÐeesie ³egeqkeÌleJeeo :
Òel³eskeÀ osMeeleerue GÐeesieebvee meg©Jeeleeruee ³ee DeJemLesletve peeJes ueeieles. GÐeesie veJ ³eeves meg©
nesleevee ³ee oesIeeb®ee mejemejer yeouelee Je mejemejer efmLej Ke®e& peemle ³eslees. l³eecegUs GÐeesieeletve
Debleie&le ye®eleer efceUt MekeÀle veener. lemes®e Demes GÐeesie yeenîe ye®eleerHeemetve Jebef®ele Demeleele.munotes.in

Page 106

1062) GlHeeove Ke®e& mecee ve :
mebj#eCe J³eeHeej OeesjCeecegUs HejkeÀer³e osMeeletve Dee³eele nesCeeN³ee Jemletb®³ee efkebÀceleer keÀceer
Demeu³eeme l³ee JemletbJej pekeÀeleer DeekeÀe©ve l³eeb®³ee efkebÀceleer DeeHeu³ee osMeeleerue Jemlet Je mesJee
yejesyej®e meceeve keÀjlee ³es leele. l³eecegUs DeeHeu³ee osMeeleerue Jemlet, mesJeeb®³ee ceeieCeerJej ³eesi³e lees
HeefjCeece meeO³e keÀjlee ³eslees.
3) osMeer mebHeÊeer®eer peHeCetkeÀ :
osMeeleerue mebHeÊeer osMeele jenC³eemeeþer ns OeesjCe GHe³egkeÌle þjles. pej osMeeleerue ceew u³eJeeve
mebHeÊeer J³eeHeejeÜejs yeenîe osMeele iesueer lej osMee®eer DeeefLe&keÀ neveer nesF&ue. keÀejCe osMeeleerue Jemlet Je
mesJeeb®ee pesJne JeeHej neslees lesJne osMeeleu³ee mebHeÊeerle Jee{ nesles Je osMeeleerue mebHeÊeer yeenîe osMeele
peeT MekeÀle veener.
4) J³eeHeejMeleea DevegketÀuelesmeeþer :
HejkeÀer³e J³eeHeeje®eer DevegketÀuelee J³eeHeej Meleeavegmeej efveefM®ele nesles. J³eeHeejMeleea pesJne
ÒeefleketÀue nesleele lesJne efve³ee&le DemeceleesuekeÀ[s PegkeÀles. J³eeHeej leesueeleerue Òeef leketÀuelee keÀceer
keÀjC³eemeeþer mebjef#ele J³eeHeej OeesjCee®ee GHe³eesie keÀjlee ³eslees. Dee³eele efve³ee&le OeesjCeecegUs
(yeoueeÜejs) J³eeHeejMeleea DevegketÀue keÀ©ve Ieslee ³esleele. efJeMesOeesjCeeb®ee meele l³eeves GHe³eesie keÀjeJee ueeielees. keÀejCe l³ee osMeeb®eer Dee³eele efve³ee&leer®³ee leguevesle
peemle jenles. ³ee OeesjCeeJej keÀener ce³ee&oe ³esleele.
5) DeJeHegbpeve :
mebjef#ele J³eeHeej OeesjCeecegUs Dee³eele JemletbJej ceesþîee ÒeceeCeeJej p ekeÀele DeekeÀe©ve
DeJeHegbpeve OeesjCeeuee efve³eb$eCe keÀjlee ³esles.
6) cegueYetle GÐeesie GYeejCeer :
DeuHeefJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue osMeebvee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer ceesþîee Je DeJepe[
GÐeesieeb®eer GYeejCeer keÀjCes DeeJe M³ekeÀ Demeles. Dee³eeleerJejerue DeJeuebefyelJe ³ee osMeebvee YeefJe<³eele
IeelekeÀ þjles. l³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeele keÀe nesF&vee cegueYetle GÐeesieeb®eer meg©Jeele keÀjeJeer ueeieles.
l³eecegUs YeefJe<³eele efJekeÀeme keÀjCes Meke̳e nesles.
7) mejkeÀejer GlHeVeele Jee{ :
mebjef#ele J³eeHeej OeesjCeecegUs ognsjer ueeYe neslees cnCepes®e Dee³eele GÐeesieeHeemetve osMeeleerue
GÐeesieevee mebj#eCe efceUles. l³ee®eyejesyej pekeÀeleerHeemetve GlHeVe efceUles. l³ee®eÒeceeCes efve³ee&le
Òeeslmeenve Oe esjCeecegUs efve³ee&leerle Jee{ nesles. efve³ee&leerHeemetve osMee®³ee mebHeÊeerle Jee{ nesles.
8) osMeer yeepeejHesþeb®ee efJemleej :
HejkeÀer³e osMeeleerue JemletbJej ÒeMegukeÀ pekeÀeleer DeekeÀeju³eeveblej osMeer yeepeejeleerue Jemletbvee
mebj#eCe l ej efceUles®e l³ee®eyejesyej l³eeb®eer ceeieCeer Jee{tve yeepeejHesþeb®ee efJekeÀeme neslees.munotes.in

Page 107

1079) meewoeMekeÌleer :
keÀesCeleener J³eeHeej ne meewoeMekeÌleerÜejs ®eeuelees. Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejner l³eeuee DeHeJeeo
veener. pekeÀeleer DeekeÀejleevee efkebÀJee DeeefLe&keÀ mene³³e osleevee meewoeMekeÌleer®ee JeeHej kesÀuee peelees. l³eele
osMee®³ee DeeefLe&keÀ #eceles®ee efJe®eej neslees.
ye) DeeefLe&kesÀÊej ¢<ìerkeÀesve :
1) osMee®³ee mebj#eCeeJej osMee®es DeefmlelJe Demeles. l³eemeeþer mebj#eCe mee efnl³e efJeosMeeletve®e mebHetCe&
Dee³eele keÀjCes ³eesi³e Demeles. l³eemeeþer DeeefLe&keÀ IeìkeÀeefMeJee³e osMe mebj#eCe efJe®eejele I³eeJes
ueeieles.
2) meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ peerJevecetu³eeb®es DeefmlelJe peesHeemeCes. Goe. nmlekeÀuee, ve#eer keÀece ³eebvee
mebj#eCe osCes.
3) osMeYeeJevee cnCepes®e mebHeÊeerHes#eener osMee®es DeefmlelJe peHeCes, mJele:®³ee osMeeyeÎue vesnceer®e Òesce
DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. je<ì^efve<þe meJee&le cenÊJee®eer yeeye ceeveueer peeles.
4) meceepeeuee IeelekeÀ þjCeeN³ee Jemlet Goe. Deceueer HeoeLe&, ceeokeÀ êJ³es Fl³eeoer efve³eb$eCe keÀjCes ner
DeeefLe&keÀ IeìkeÀeHes#ee cenÊJee®eer ceevekesÀ Deensle.
5) osMee®es DeefmlelJe efìkeÀJeC³eemeeþer osMeeves DeeHeues mJele:®es JesieUsHeCe vesnceer®e peHeues Heeefnpes .
Goe. Deenej, efJenej, meJe³eer.
5) mebjef#ele OeesjCee®³ee efJejesOeer ³egeqkeÌleJeeo (Argument against protection) :
mebjef#ele J³eeHeej OeesjCe ns meceLe&veer³e Deens. ³ee OeesjCeele keÀesCel³eener ÒekeÀej®es oesDemes veener. ³ee OeesjC ee®ee DeJeuebye keÀjleevee l³eele keÀener ®egkeÀer®es meceLe&ve kesÀues peeles. ³ee OeesjCeeuee
efJejesOe oMe&efJeleevee keÀener cegÎs efJe®eejele I³eeJes ueeieleele. mebjef#ele J³eeHeejele DeveskeÀ vewmeefie&keÀ yeeyeer
yeepetuee þsJeu³ee peeleele l³ee Ss Jepeer HeefjefmLeleerpev³e IeìkeÀeb®³ee DeeOeejs efveCe&³e Iesleues peeleele.
mebjef#ele J³eeHeejer OeesjCee®³ee ce³ee&oe / oes1) DekeÀe³e&#ece GÐeesieeb®es DeefmlelJe :
p³ee GÐeesieebvee HejkeÀer³e mHeOee&H eemetve Jee®eJeC³eemeeþer mebj#eCe efoues peeles les GÐeesie DeeHeueer
keÀe³e&#ecelee Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjle veenerle Je DeveskeÀ JekeÀe³e&#ecelee oeKeefJele veenerle. yeepeejHesþsleerue Dev³e GÐeesi eebMeer mHeOee& keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee
efvecee&Ce ve Peeu³eecegUs osMeebleie&le GÐeesieeleerue keÀeceieejeb®³ee keÀe³e&#eceles®³ee Jee{erme ®eeuevee efceUle
veener.
2) SketÀCe peeieeflekeÀ J³eeHeej keÀceer neslees :
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej pesJe {îee ceesþîee ÒeceeCeeJej Keguee Demesue lesJe{îee ceesþîee ÒeceeCeele
SketÀCe J³eeHeejele Jee{ neslees. yebOeves Ieeleu³eecegUs J³eeHeejele Ieì nesle peeles. Òel³eskeÀ osMeeves
mebj#eCee®ee JeeHej kesÀuee lej J³eeHeeje®es lelJe ve<ì nesles. mebjef#ele J³e eHeej OeesjCeeÜejs osMeele nesCeeN³ee
Dee³eeleer®es ÒeceeCe keÀceer keÀjC³eemeeþer Dee³eeleerJej pekeÀeleermeejK³ee keÀjeb®es yebOeve efvecee&Ce kesÀues peeles.munotes.in

Page 108

1083) GHeYeeskeÌl³ee®eer DeeefLe&keÀ efHeUJeCetkeÀ :
mebjef#ele J³eeHeej OeesjCeecegUs J³eeHee jer mebIe efvecee&ve nesTve efkebÀcele Je efJe¬eÀerJej efve³eb$eCe
DeeCeues peeles. opee&, efkebÀcele Je DeeJe[efveJe[ ³ee ¢<ìerves GHeYeeskeÌl³eeb®eer DeeefLe&keÀ efHeUJeCetkeÀ nesles.
4) meeOevemebHeÊeer®ee De³eesi³e JeeHej :
mebjef#ele J³eeHeej Oee sjCeecegUs legueveelcekeÀ ueeYee®ee efJe®eej ceeies He[lees Je J³eeHeejeuee ke=Àef$ece
mebj#eCe efoues peeles. ³ee OeesjCeecegUs meJe& meeOevemebHeÊeer HetCe& keÀe³e&#ecelesves JeeHejueer peele veener. keÀener
meeOevemebHeÊeer JeeHeje DeYeeJeer Jee³ee peel es. Goe. mejkeÀejer GÐeesiee®eer keÀe³e&#ecelee HetCe& JeeHejueer peele
veener.
5) DeeefLe&keÀ efJemebjef#ele OeesjCeecegUs GÐeesieeb®³ee DeÒel³e#e keÀjeb®ee yeespee meeceev³e ûeenkeÀeJej He[lees lej
Òel³e#e keÀjeletve ³ee GÐeesieebve e JeieUues peeles. l³eecegUs iejerye Je Þeerceble ³eeleerue ojer ©boeJeles.
6) Ye´<ìe®eejeuee Òeeslmeenve :
GÐeesieevee mebj#eCe ÒeeHle Peeu³eeves keÀe³e&#ecelee Jee{efJeC³eeSsJepeer mebj#eCe keÀe³ece
þsJeC³ee®ee®e Òe³elve ns GÐeesie keÀjleele. l³eelet ve MeemekeÀer³e HeeleUerJej Ye´<ìe®eejeme Òeeslmeenve efceUles.
7) Deeblejje<ì^er³e mebyebOe :
SkeÀe osMee®³ee Dee³eele yebOevee®ee HeefjCeece ogmeN³ee osMee®³ee efve³ee&leerJej neslees. l³eeletve
Deeblejje<ì^er³e DeeefLe&keÀ mebyebOeele efyeIee[ nesle ele. menkeÀe³ee&®eer peeiee mebIeDeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) mebj#eCe OeesjCe cnCepes keÀe³e?
2) mebj#eCe OeesjCee®es efJeefJeOe ³egkeÌleerJeeo meebiee.
3) cegkeÌle efkeÀbJee Keguee J³eeHeej OeesjCe cnCepes keÀe³e?
8.5 meej ebMe (CONCLUSION)
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejecegUs menYeeieer osMeebvee HeÀe³eoe neslees. legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe ne
GlHeeoveeleerue Ke®e& iegCeesÊejeJej DeJeuebyetve Demelees. Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeceO³es J³eeHeejer OeesjCe
Del³eble DeeJeM³ekeÀ De meles. J³eeHeejer OeesjCe DeJeuebyeu³eecegUs osMee®³ee HejkeÀer³e J³eeHeejecegUs ueeYe neslees.
J³eeHeejer OeesjCeele Keguee J³eeHeejer OeesjCe Je mebjef#ele J³eeHeejer OeesjCee®ee ÒeYeeJe Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej -munotes.in

Page 109

109ueeYeeJej neslees. efJeefJeOe DeLe&le%eeb veer Kegu³ee J³eeHeej Je mebjef#ele J³eeHeej OeesjCee®³ee meceLe&veeLe& DeeefCe
efJejesOeer ³egkeÌleerJeeo kesÀuesuee efometve ³eslees. YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeele Keguee J³eeHeej
OeesjCeeHes#ee mebjef#ele J³eeHeej OeesjCee®ee JeeHej ceesþîee ÒeceeCeele nesle Demeu³ee®es efometve ³esles.
8.7 mejeJe ÒeMve (QUESTIONS)
1) Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeHeemetve efceUCeejs ueeYe mHe<ì keÀje.
2) J³eeHeejeHeemetve efceUCeeN³ee efmLeleerMeerue Je ieleerMeerue ueeYeeb®es Heefj#eCe keÀje.
3) Deeblejje< ì^er³e J³eeHeejele legueveelcekeÀ Ke®e& -ueeYee®es GHe³eespeve keÀesCel³ee He×leerves kesÀues peeles?
4) efìHe efuene : Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele legueveelcekeÀ Ke®e& -ueeYee®es GHe³eespeve.
5) J³eeHeejer OeesjCe cnCepes keÀe³e? J³eeHeejer OeesjCee®es ef mLeleerMeerue Je ieefleMeerue HeefjCeece mHe<ì keÀje.
6) J³eeHeejer OeesjCeeb®³ee efJeefJeOe HeefjCeeceeb®ee Dee{eJee I³ee.
7) Kegu³ee J³eeHeejer OeesjCee®³ee yeepegves Je efJejesOeele ³egkeÌleerJeeo ceeb[e.
8) mebjef#ele J³eeHeejer OeesjCe cnCepes keÀe³ e? mebjef#ele J³eeHeej OeesjCee®³ee meceLe&veeLe& Je efJejesOeer
³egkeÌleerJeeoe®eer ®e®ee& keÀje.
9) efìHe efuene : Keguee J³eeHeej efJe©× mebjef#ele J³eeHeej
munotes.in

Page 110

110ÒeLece Jeme$eebleerHejer#esmeeþer ÒeMveHeef$ekesÀ®e e megOeeefjle vecegvee
Hejer#es®ee keÀeueeJeOeer : 3 leeme SketÀCe iegCe : 100 (Òeleer me$e)
meJe& ÒeMveebvee 20 iegCe Deensle DeeefCe meJe& ÒeMve DeefveJee³e& Deensle.
Òel³eskeÀ ÒeMveeble Debleie&le efveJe[ Demesue.
Òe. 1 keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee. (ÒekeÀjCe 1) 20 iegCe
De
ye
keÀ
Òe.2keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee. (ÒekeÀjCe 2) 20 iegCe
De
ye
keÀ
Òe.3keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee. (ÒekeÀjCe 3) 20 iegCe
De
ye
keÀ
Òe.4keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee. (ÒekeÀjCe 4) 20 iegCe
De
ye
keÀ
Òe. 1 keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee. (ÒekeÀjCe 1 ,2,3,4 Òel³eskeÀ ÒekeÀjCeeletve SkeÀ ÒeMve ) 20 iegCe
De
ye
keÀ
munotes.in